مقدمه:
پس از امضاء یاداشت تفاهم بین ایران و تاجیکستان که در جریان سفر “سراج الدین مهرالدین” وزیر امورخارجه تاجیکستان به تهران در یازدهم خرداد ۱۳۹۸ امضاء شد ، گشایش قابل توجه ای در مناسبات سرد پس از حدود چهار سال بوجود آمد. در نوشته پیش رو به بررسی و تحلیل ابعاد این تحول بویژه بعد از دیدار آقای روحانی رئیس جمهوری ایران از دوشنبه پایتخت تاجیکستان و شرکت در اجلاس سران کشورهای عضو سیکا پرداخته شده است . به نظر می رسد همه چیز برای آغاز دور جدیدی در روابط تهران و دوشنبه فراهم شده است. به شرط آنکه ملزومات لازم برای تثبیت و گسترش همکاری ها بین دو کشور فراهم شود . تلاش شده است به سرفصل مهم ترین راهکارها در این زمینه توجه شود.

پیشینه بحث:
در۱۷ دیماه ۱۳۹۴ محی الدین کبیری رهبر نهضت اسلامی تاجیکستان مانند سالهای پیش ، برای شرکت در بیست و نهمین “کنفرانس بین‌المللی وحدت اسلامی” به تهران آمد و درپایان این نشست ، میهمانان شرکت کننده در کنفرانس وحدت اسلامی به اتفاق سایر میهمانان به ملاقات آیت الله خامنه​ای، رهبرانقلاب اسلامی رفت . انتشار تصاویری ازاین دیدار ، ناخرسندی و خشم مقام​های تاجیکستان رادر پی داشت.
دولت تاجیکستان معتقد بود بعد ازکودتای ژنرال عبدالحلیم نظرزاده در شهریور ۱۳۹۴ حزب نهضت اسلامی تاجیکستان به عنوان یک گروه تروریستی شناخته می شود و نباید با رهبران این حزب ارتباط برقرار کرد. این درحالی بود که هیچ کشوری در جهان حزب میانه روی نهضت اسلامی تاجیکستان را به عنوان یک گروه تروریستی به رسمیت نشناخت و رهبران تبعیدی این حزب در ترکیه ، آلمان و دیگر کشورهای اروپایی زندگی می کنند و به فعالیت سیاسی مشغول هستند.
البته در داخل ایران نیز کسانی دولت تاجیکستان را به پنهان کاری در مورد اموال بابک زنجانی متهم می کردند. زیرا بابک زنجانی در دوره دولت دهم به بهانه دورزدن تحریم ها در مورد فروش نفت با حداقل یک بانک تاجیکستان ارتباط برقرار کرده بود و مرتبا به تاجیکستان آمد و شد ، داشت . عکس های بابک زنجانی با مقام های برجسته تاجیکستان هم در همان زمان منتشر شد.
با این حال بستن مراکز فرهنگی ایران و کمیته امداد امام در تاجیکستان و متهم کردن ایران به دخالت در امور داخلی این کشور سناریوهایی بود که بیشتر در وزارت امنیت تاجیکستان طراحی و به کمک نهادهای امنیتی کشورهای دیگری تبیلغاتی شد . سفارت ایران در دوشنبه با انتشار بیانیه‌ای در ۱۸ مرداد ۱۳۹۶ هرگونه مسئولیت و یا ارتباط بین جمهوری اسلامی ایران با قتل‌های دهه ۹۰ میلادی در تاجیکستان را رد کرد. دراین بیانیه که یک روز پس از پخش فیلمی از تلویزیون تاجیکستان منتشر شد. ضمن تأکید بر “پیوندهای فرهنگی تمدنی و دوستی تاریخی دوملت ایران وتاجیکستان”، هرگونه ادعاهای مطرح شده در فیلمی که از سوی اعتراف‌کنندگان محبوس و به نقل از کسانی است که در قید حیات نیستند و بالطبع نمی‌تواند اعتباری داشته باشد، رد کرد.
تا اینکه درجریان سفر آقای ظریف به تاجیکستان در ۱۷ آبان ۱۳۹۷ پس از حدود سه سال ، به تدریج شاهد کاهش تنش درروابط دو کشوربودیم . تنشی که بیشتر تحت تاثیر عامل خارج از روابط دو جانبه ، در ریاض و واشینگتن تحریک می شد.

تحلیل دلایل و نتایج بهبود مناسبات برادرانه بین ایران و تاجیکستان
از سال ۱۳۹۷ تحت تاثیر عوامل مختلف هم دولت تاجیکستان به این جمع بندی رسید که نمی تواند از تیرگی روابط ایران و عربستان به نفع خود بهره برداری کند و قاعدتا باید فکری اساسی برای تعامل با کشوری دوست و برادر با سابقه فرهنگی و تاریخی تاثیر گذار داشته باشد . شرط تحقق این مساله مهم کنارآمدن با واقعیت موجود در مورد حزب نهضت اسلامی تاجیکستان بود . زیرا هیچ منطقی نمی تواند یک حزب میانه رو را به عامل تروریستی تبدیل کند. آن هم در شرایطی که هیچ سند ومدرک محکمه پسندی درمورد تروریستی بودن حزب نهضت اسلامی از سوی دولت تاجیکستان ارائه شده است. در نتیجه هیچ کشوری در جهان از جمله ایران تا کنون حاضر نشد حزب نهضت اسلامی تاجیکستان را به عنوان یک حزب تروریستی به رسمیت بشناسد . سرانجام آنکه دولت تاجیکستان کم کم به سمتی حرکت کرد که خود را از این عامل اختلاف افکن در مناسبات دوستانه با سایر کشورها دور کند.
دولت ایران نیز در ادامه سیاست توسعه همکاری با کشورهای همسایه و پیرامون همسایگان در منطقه تلاش کرد از موضوع های اختلاف برانگیز مانند بابک زنجانی ، بگذرد تا روابط خود را با دولت تاجیکستان به سمتی هدایت کند که مورد بهره برداری سوء دشمنان دوستی دو کشور قرار نگیرد.
در همین چارچوب امضاء یاداشت تفاهم بین ایران و تاجیکستان در جریان سفر سراج الدین مهرالدین وزیر امورخارجه تاجیکستان به تهران زمینه را برای رفع مشکلات و ایجاد چارچوبی دقیق برای همکاری های آینده فراهم ساخت.
در ادامه این مسیر حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران در ۲۴ خرداد ۱۳۹۸ برای شرکت در پنجمین کنفرانس “تعادل و اعتماد سازی در آسیا” (سیکا) در تاجیکستان به شهر دوشنبه سفرکرد و در حاشیه این نشست با امامعلی رحمان همتای خود مذاکرات مهمی برای حل مشکلات موجود بعمل آورد .

راهکارهای تثبیت و گسترش همکاری ایران و تاجیکستان
۱- ازوم بازنگری در مناسبات دو کشور ایران و تاجیکستان در دوره شروع جدید همکاری ها بیش از هر زمان دیگر احساس می شود. مرور دوباره سیاست ها و اقدام هایی که در ۲۸ سال اخیر از زمان استقلال تاجیکستان در شهریور ۱۳۷۰ تا کنون اتخاذ شده و به مورد اجراء در آمده است موجب خواهد شد تا نقاط قوت و ضعف ها بیش از گذشته شناسایی شود و این امکان فراهم می شود که فرصت ها و تهدیدهای موجود درروابط دوکشور مورد مداقه قرار گیرد.
۲- تاجیکستان برای ایران مرکز ثقل یک سیاست کلان راهبردی در قبال منطقه آسیای مرکزی محسوب می شود . زیرا پیوندهای عمیق تاریخی ، فرهنگی ، دینی بین دو کشور پتاسیل بسیار خوبی بوجود آورده است که در هیچیک از چهار کشور دیگر در آسیای مرکزی موجود نیست . این مساله به حدی اهمیت دارد که می توان گفت توازن مناسبات ایران با سایر کشورهای آسیای مرکزی تحت تاثیر روابط تهران و دوشنبه قرار دارد.
۳- ایران یکبار برای همیشه باید تکلیف خود را درباره راهبرد مناسبات همه جانبه ایران با تاجیکستان مشخص کند. تاکید بر انجام فعالیت های دینی ایران در تاجیکستان بدون توجه به پیوندهای زبانی و فرهنگی دو کشور نمی تواند کار ساز باشد . همچنانکه تاکید صرف بر پیوندهای فرهنگی بدون توجه به گرایش های دینی عمیق مردم تاجیکستان موثر نخواهد بود. علاوه بر این گسترش همکاری های اقتصادی و پیوند دادن منافع دو کشور تضمین کننده همکاری های سیاسی و امنیتی در آینده خواهد بود. بنابراین هر نوع برنامه ریزی یکسویه نمی تواند در بلند مدت ثبات لازم را برای شکل دادن به همکاری های پایدار فراهم سازد .
۴- تاجیکستان موقعیت راهبردی ایران و میزان تاثیرگذاری آن را بر منطقه خلیج فارس و دریای عمان بخوبی می داند و می تواند از امکان توسعه مناسبات با دو کشور واسط یعنی افغانستان و ترکمنستان در جهت توسعه مناسبات اقتصادی این کشور و بویژه دستیابی به آب های آزاد بین المللی از طریق کریدور ایران استفاده کند.
۵- هردو کشور ایران و تاجیکستان می توانند از طریق برقراری تماس های نزدیکتر و گسترده تر مانع ازکار شکنی کشورهای ثالث در مناسباتشان شوند. این مساله بویژه در ایجاد همکاری های موثر بین روزنامه نگاران ، نویسندگان و رسانه های دو کشور بسیار ضروری به نظر می رسد. هنرمندان ایرانی و تاجیکی در عرصه های سینما ، تئاتر ، موسیقی و غیره نقش بی بدیلی در عمق بخشی به روابط مردم دو کشور داشته و خواهند داشت.

جمع بندی :
ایران و تاجیکستان می توانند با استفاده از تجربه های گذشته شرایطی مناسبتر را برای گسترش روباط دو کشور فراهم سازند این هدف مهم زمانی محقق می شود که از سیاست های پیشین درس های لازم را برده باشند ودر راستای تقویت تجربه های مثبت همکاریهای مشترک مانند اجرای پروژه سنگ توده ۲ استفاده کنند و از تکرار اشتباه های گذشته مانند بحران سازی بر سر شرکت رهبر حزب نهضت اسلامی در یک کنفرانسی که همه ساله برگزار شده و می شود، پرهیز نمایند.
تجربه تاریخی مشارکت ایران و روسیه در تحقق صلح بین دولت تاجیکستان و ائتلاف مخالفان در سال ۱۳۷۵ برای ساختن همکاری های چند جانبه بین کشورهای منطقه به منظور دستیابی به صلح و ثبات و امنیت پایدار و همه جانبه بسیار ارزشمند است و نباید تحت تاثیر سوء برداشت ها قرار بگیرد.
تازمانی که پیوندهای اقتصادی و تعریف پرژه های متقابلا سودمند بین دو کشور برقرار نشود نمی توان به صرف تکیه بر پیوندهای تاریخی ، فرهنگی و زبانی مشترک ، مناسبات همه جانبه در کلیه زمینه ها را برقرار ساخت.
اکنون زمان برای فراموش کردن مشکلات گذشته و نگاه مثبت به آینده فرارسیده است و می توان در سایه همکاری های رسانه ای و هنری بستر مناسبی برای توسعه همکار یهای اقتصادی ، سیاسی و امنیتی بین دو کشور فراهم ساخت.