آکتائو (آق داغ) در زبان ترکی قزاقی به معنی «کوه سفید» است که در جنوب غربی قزاقستان و در کناره ساحل شرقی دریای خزر واقع شده است. آکتائو مرکز استان مانگیستاو (مانگیستائو) است که نام قبلی آن مانگیشلاک (مین‌قشلاق) بوده است که در زبان‌های ترکی به معنی «هزار زمستانگاه» است. آب و هوای آکتائو بسیار خشک و قاره­ ای است و با وجود قرار گرفتن در کنار سواحل دریای خزر به دلیل عدم وجود رشته کوه، فاقد رطوبت بوده و به همین دلیل دارای تابستان های بسیار گرم و زمستان های بسیار سرد است. آکتائو در دوران اتحاد جماهیر شوروی به ویژه در دوران رهبری ژوف استالین به عنوان یک منطقه محروم با شرایط آب و هوایی سخت، محل تبعید بسیاری از روشنفکران و مخالفان حزب کمونیست و دولت شوروی بود. شفچنکو، روشنفکر و منتقد اوکراینی از برجسته ترین تبعیدشدگان دوران استالین به بندر آکتائو قزاقستان محسوب می شد. به همین دلیل پس از به قدرت رسیدن خروشچف در سال ۱۹۵۳ میلادی و کوشش هایی که در جهت استالین زدایی و اعاده حیثیت از افراد و شخصیت های مغضوب دوران استالین صورت گرفت، نام بندر آکتائو در سال ۱۹۶۴ میلادی به بندر شفچنکو تغییر پیدا کرد. با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال قزاقستان که با احیای میراث تاریخی، قومی و هویتی قزاق ها همراه بود، مردم و نخبگان این شهر خواستار بازگشت نام اصلی آکتائو شدند و لذا در سال ۱۹۹۱ میلادی نام بندر شفچنکو مجددا به آکتائو تغییر نام داد. اما به احترام شخصیت شفچنکو، مبارزات ضد کمونیستی او و سال های حضور و تبعیدش در آکتائو، نام شفچنکو بر بندری کوچک در نزدیکی آکتائو گذاشته شد تا نام و یادبود این روشنفکر اوکراینی حفظ شود. علاوه بر این یکی میادین اصلی شهر آکتائو نیز به نام شفچنکو نامگذاری شد.
در تقسیم بندی های سیاسی و اداری جمهوری قزاقستان، بندر آکتائو مرکز استان مانگیستائو است که در شمال شرقی با استان های آکتوبه و آتیرائو، در جنوب با جمهوری ترکمنستان و در شرق با جمهوری ازبکستان همجوار است. منطقه مانگیستائو و به ویژه بندر آکتائو یکی از مراکز اصلی و ترمینال های مهم نفتی قزاقستان به شمار می رود و بیش از ۲۵ درصد نفت قزاقستان از این منطقه استخراج می شود. به دلیل موقعیت ارتباطی و ترانزیتی و منابع نفتی در داخل قزاقستان از بندر آکتائو به عنوان «دروازه دریایی قزاقستان» یاد می شود و به همین دلیل در روند توسعه اقتصادی قزاقستان در ۲۷ سال گذشته به توسعه امکانات و زیرساخت های این شهر بندری توجه خاصی شده است. نگارنده به واسطه شرکت در کنفرانس بین­ المللی «پارادایم خزر، پنجمین مجمع انرژی سازمان همکاری شانگهای» که در نوامبر ٢٠١٥ میلادی در بندر آکتائو برگزار شد، از نزدیک شاهد پیشرفت های این شهر در توسعه امکانات زیرساختی از جمله توسعه امکانات بندری، فرودگاه، جاده ها و هتل ها بوده است که نقش بسیار مهمی در افزایش ظرفیت ترمینال های نفتی و پایانه های تجاری و بندری آکتائو در ساحل شرقی دریای خزر و ارتباط این بندر مهم قزاقستان با بنادر مهم دریای خزر نظیر ترکمن باشی ترکمنستان، بندر ترکمن، بندر امیرآباد و بندر انزلی ایران، بندر باکو جمهوری آذربایجان و بندر آستارخان روسیه در دو دهه گذشته داشته است.
در این بین، نقش بندر آکتائو در افزایش پیوندهای سیاسی، اقتصادی و نیز دفاعی- امنیتی قزاقستان و جمهموری آذربایجان در دو سوی باختری و خاوری دریای خزر بسیار شایان توجه است. بیش از ۲۰ هزار آذری در بندر آکتائو ساکن هستند که بخش عمده ای از آن ها را کارگران و مهندسان بخش نفت، گاز و پتروشیمی تشکیل می دهد و به همین دلیل پروازهای منظمی بین بندر آکتائو و بندر باکو برای انتقال کارکنان و خانواده های آن ها برقرار شده است. با امضای کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر که در اوت ۲۰۱۸ میلادی در آکتائو به امضای رهبران پنج کشور ساحلی رسید، انتظار می رود سطح ارتباط بنادر آکتائو و باکو نیز به واسطه اجرایی شدن طرح ترانس خزر که از آن تحت عنوان «خط لوله ماورای خزر» نیز یاد می شود، به صورت شایان توجهی افزایش یابد. کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر در مواد ١١، ١٢ و ١٤ به موضوع ساخت خطوط لوله‌های زیر دریایی ورود پیدا کرده است و بدین ترتیب به نظر می رسد طرح ترانس خزر پس از نزدیک به دو دهه ابهام و اختلاف نظر کشورهای ساحلی خزر به مرحله اجرایی بسیار نزدیک شده است. طرحی که انتقال منابع نفتی قزاقستان و منابع گازی ترکمنستان را از بنادر آکتائو و ترکمن باشی از بستر دریای خزر به بندر باکو در جمهوری آذربایجان، گرجستان، ترکیه و سپس اروپا مد نظر قرار دارد. در واقع، طرح «خط لوله ترانس خزر» اساساً شامل دو مسیر نفتی و گازی است. مسیر نفتی قرار است نفت بندر آکتائو قزاقستان (شهر میزان کنفرانس اخیر کشورهای ساحلی خزر) را از بستر دریای خزر به باکو در جمهوری آذربایجان منتقل کند که از آنجا به خط لوله نفت باکو- تفلیس- جیهان متصل خواهد شد و بدین ترتیب نفت قزاقستان را به سواحل مدیترانه خواهد رساند. نقشه زیر گویای این دو مسیر پیش بینی شده برای طرح ترانس خزر است.
پس از بحران اوکراین و الحاق شبه جزیره کریمه به روسیه در مارس ۲۰۱۴ میلادی که افزایش بی سابقه تنش سیاسی، نظامی و اقتصادی جهان غرب با فدراسیون روسیه را به دنبال داشت، کوشش اتحادیه اروپا برای کاهش میزان وابستگی اروپا به گاز وارداتی از روسیه و پایان بخشیدن به سلطه و انحصار گازی شرکت گاز پروم وارد مرحله جدیدی شد و در این راستا، منابع گازی آسیای مرکزی، خزر و قفقاز به عنوان «کریدور جنوبی انتقال انرژی اروپا» و یکی از منابع مهم جایگزین (آلترناتیو) گاز روسیه مورد توجه اتحادیه اروپا قرار گرفته است و به همین دلیل، طرح ترانس خزر (انتقال نفت قزاقستان و گاز ترکمنستان به جمهوری آذربایجان) با جدیت بیشتری از سوی سه کشور یاد شده در حال پیگیری است که این امر در رابطه با قزاقستان، افزایش نقش بندر آکتائو در روند تحولات اقتصادی و انتقال انرژی دریای خزر را به دنبال خواهد داشت.
نقش مهم و تاثیرگذار دیگر بندر آکتائو در رابطه با طرح راه ابریشم چین (ابتکار یک کمربند- یک راه) شایان توجه است. نورسلطان نظربایف کوشش فراوانی را طی دو دهه اخیر برای تبدیل قزاقستان به کریدور ارتباطی شرق به غرب صورت داده است که در این بین، بندر آکتائو به عنوان «دروازه دریایی قزاقستان» که امکان ارتباط دریایی بین چین با منطقه قفقاز و اروپا را برقرار می کند، از اهمیت بسیار بالایی برای قزاق ها و چینی ها در حوزه ترانزیتی و تجاری برخوردار است. به همین دلیل، دولت چین تاکید خاصی بر «کریدور اقتصادی چین-آسیای مرکزی-غرب آسیا» دارد که سین کیانگ را به قرقیزستان، تاجیکستان، قزاقستان، ازبکستان و ترکمنستان بدون عبور از روسیه متصل می سازد. از طریق این مسیر، محور شمالی تکمیل می شود بطوریکه خطوط ریلی از ترمینال تجاری جدید در قورغاس در مرز چین و قزاقستان تا بندر آکتائو قزاقستان در دریای خزر احداث می گردد. از آکتائو، حمل و نقل از دریای خزر تا آذربایجان و گرجستان و اتصال به خط ریلی جدید باکو-تفلیس-ارس میسر می گردد. از آکتائو به سمت جنوب، خط ریلی بین قزاقستان، ترکمنستان و ایران افتتاح شده است.
اما بعد مهم دیگر نقش آفرینی بندر آکتائو مربوط ابعاد فرامنطقه ای مناسبات قزاقستان در ارتباط با جهان غرب در سطح افغانستان و منطقه آسیای مرکزی است. بندر آکتائو یکی از مسیرهای اصلی مسیر موسوم به «شبکه توزیع شمالی» برای انتقال تجهیزات ناتو و نیروهای آمریکایی مستقر در افغانستان است. پس از حادثه یازده سپتامبر ٢٠٠١ و اشغال افغانستان، آمریکا دارای دو پایگاه نظامی به نام خان­آباد ازبکستان و ماناس قرقیزستان در منطقه آسیای مرکزی شد که نقش اصلی را در عملیات انتقال نیرو و تجهیزات و لجستیک نیروهای آمریکایی و عضو ناتو مستقر در افغانستان را ایفا می­کرد. با توجه به بروز اختلاف میان ازبکستان و قرقیزستان با آمریکا و نیز فشارهای پیدا و پنهان چین و روسیه، پایگاه خان­آباد ازبکستان در سال ٢٠٠٥ و پایگاه ماناس قرقیزستان در سال ٢٠١٤ تعطیل شد و لذا آمریکا چند سالی است که در منطقه آسیای مرکزی و نیز قفقاز هیچ­گونه پایگاه نظامی ندارد. لذا از طریق مسیر دریای خزر شبکه توزیع شمالی و همکاری با قزاقستان و جمهوری آذربایجان اقدام به انتقال تجهیزات و کانتینرهای مورد نیاز در افغانستان کند. این مسیر از آلمان شروع می شود، با عبور از کشورهای اتریش، مجارستان و رومانی به بلغارستان می‏رسد و سپس با عبور از دریای سیاه به بندر «پوتی» (Poti) گرجستان وارد منطقه قفقاز می‏شود. پس از عبور از مسیر جمهوری گرجستان به بندر باکو جمهوری آذربایجان در ساحل دریای خزر و از آنجا نیز با عبور تجهیزات و کانتیرها از عرض دریای خزر به بندر «آکتائو» قزاقستان به ازبکستان می‏رسد و در نهایت به شهر ترمز در داخل ازبکستان و از آنجا به مزار شریف افغانستان منتقل می‏شود. با توجه به غیرفعال بودن مسیر پاکستان (شبکه توزیع جنوبی) و انسداد مسیر روسی شبکه توزیع شمالی، بار اصلی انتقال تجهیزات و کانتینرهای ارتش آمریکا و ناتو عملاً به مسیر دریای خزر منتقل شده است. نقشه زیر گویای وضعیت جغرافیایی این مسیر است.
شبکه توزیع شمالی که در نخستین سال های دوره ریاست جمهوری باراک اوباما در سال ۲۰۰۹ میلادی شکل گرفت، پس از گذشت تقریبا یک دهه از مدت زمان آن، در جریان سفر نورسلطان نظربایف، رئیس جمهور قزاقستان به آمریکا و دیدار با دونالد ترامپ در ژانویه ٢٠١٨ (دی ١٣٩٦)، پروتکل الحاقی مربوط به موافقت‌نامه حمل و نقل ریلی و تجاری از طریق خاک قزاقستان به امضای روسای جمهور دو کشور رسید که به موجب آن اجازه دسترسی ایالات متحده آمریکا به دو بندر آکتائو (به قزاقی آق تائو) و کوریک در شرق دریای خزر برای انتقال تجهیزات و کانتینرهای نیروهای آمریکایی مستقر در افغانستان داده شد. این موافقتنامه در مارس ٢٠١٨ به تصویب مجلس قزاقستان و در آوریل ٢٠١٨ نیز به تایید سنای قزاقستان رسید و با امضا نورسلطان نظربایف، جنبه اجرایی پیدا کرد. چنانچه اشاره شد، نظربایف، طی دو دهه گذشته تلاش مستمری را برای معرفی قزاقستان به عنوان پل ارتباطی شرق و غرب و چهار راهی برای کریدورهای ارتباطی صورت داده است و لذا توافق اخیر قزاقستان و آمریکا برای انتقال تجهیزات نظامی آمریکا به افغانستان از طریق دریای خزر و بندر آکتائو نیز در این راستا قابل ارزیابی است که طبق گفته معاون وزیر توسعه و سرمایه گذاری قزاقستان، بیش از ٦٢١ میلیون دلار درآمد ترانزیتی را نصیب قزاقستان خواهد ساخت.
در نهایت باید به نقش و جایگاه بندر آکتائو در مناسبات اقتصادی دو جانبه و چند جانبه ایران و قزاقستان اشاره نمود که از جنبه های مختلف اقتصادی و تجاری به ویژه با توجه به گسترش مناسبات ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا حائز اهمیت است. ایران در بندر آکتائو و قزاقستان نیز در شهر گرگان دارای کنسولگری است. در جریان جنگ های داخلی سال های ابتدایی تشکیل شوروی، بخشی از قزاق ها به مناطق شمالی ایران در استان گلستان فعلی مهجرت کرده اند و اکنون یش از ۱۵۰۰ خانوار قزاق با جمعیتی قریب به شش تا هشت هزار نفر در گرگان ساکن هستند و لذا «قزاق محله» یکی از محله های قدیمی و شناخته شده شهر گرگان به شمار می رود.
به واسطه نکات یاد شده، شهر بندری آکتائو به عنوان مهم ترین بندر قزاقستان در دریای خزر از نقش بسیار مهمی در تجارت دریایی با بنادر سه استان ساحلی ایران (گلستان، مازندران و گیلان) در دریای خزر به ویژه بندر ترکمن، بندر امیرآباد و بندر انزلی برخوردار است و طی سال های اخیر توافقنامه های متعددی نیز در حوزه تجارت و بازرگانی، بنادر و دریانوردی، کشتیرانی و محیط زیست بین مقامات سه استان گلستان، مازندران و گیلان با بندر آکتائو قزاقستان منعقد شده است و قرارداد خواهرخواندگی نیز بین استان گلستان و منطقه منگیستائو و بندر انزلی با بندر آکتائو نیز به امضا رسیده است.
علاوه بر مسیر دریایی، دو مسیر هوایی و ریلی نیز در بهره برداری هر چه بیشتر از ظرفیت های انسانی و تجاری بندر آکتائو و بنادر ایران در دریای خزر از نقش بسیار مهمی برخوردار هستند که نیازمند توجه و سرمایه گذاری بیشتر از سوی هر دو کشور است. برقراری پرواز مستقیم بین بندر آکتائو قزاقستان و شهر گرگان از جمله مصوبات سفر دکتر روحانی به قزاقستان بود و در راستای اجرای این مصوبه کوشش های زیادی برای اجرایی شدن آن صورت گرفت تا در نهایت در شهریور ۱۳۹۵ نخستین پرواز آزمایشی گرگان آکتائو و بالعکس برقرار شد. اما متاسفانه به فاصله زمانی بسیار کوتاهی این خط پروازی لغو شد و تاکنون نیز این مسیر عملیاتی نشده است و سفر فعالان اقتصادی، بستگان و خانواده های قزاقی در گرگان و آکتائو از مسیر طولانی و بسیار پرهزینه تهران – باکو (آذربایجان)- آکتائو و در یا تهران- باکو- آلماتی – آکتائو صورت می گیرد. در صورتی که با برقراری برقراری پرواز مستقیم بین بندر آکتائو قزاقستان و شهر گرگان، این مسافت طولانی حداکثر در یک ساعت و سی دقیقه طی خواهد شد که این امر روند ارتباطات انسانی و پیوندهای تجاری و اقتصادی استان گلستان و بندر آکتائو را بسیار تسهیل می کند. برای عملیاتی ساختن این مسیر هوایی و اقتصادی نمودن آن برای شرکت های هواپیمایی نیاز به هواپیماهای کوچک مسافری است تا با توجه به حجم و میزان مسافرت در فصول مختلف سال، انجام پروازها از صرفه و سود اقتصادی لازم برخوردار باشد.
در حوزه ریلی نیز چنانچه در نقشه زیر قابل مشاهده است، شبکه ریلی قزاقستان در سراسر این کشور پهناور با وسعتی به اندازه اروپای غربی گسترده شده است و بنادر اکتائو و آتیرائو در شرق دریای خزر نیز به این شبکه ریلی متصل هستند.
از این رو، خط راه آهن شرق خزر و اتصال شبکه ریلی ایران – ترکمنستان – قزاقستان در بهمن ۱۳۹۳ که با حضور روسای جمهور سه کشور صورت گرفت، ظرفیت بسیار مهمی در توسعه تجارت بین سه کشور به ویژه ایجاد ارتباط ریلی بین بنادر اکتائو و آتیرائو با بنادر شمالی ایران به شمار می رود. خط راه آهن شرق خزر به طول ۹۲۰ کیلومتر و به عنوان كريدور ريلي شمال – جنوب از شهر اوزن در قزاقستان تا شهر گرگان در استان گلستان ساخته شده است كه از اين ميزان حدود ۸۵ كيلومتر در خاك جمهوري اسلامي ايران، ۷۰۰ كيلومتر در خاك تركمنستان و ۱۴۰ كيلومتر نيز در خاك قزاقستان قرار دارد. نقشه زیر گویای مسیر خط راه آهن شرق خزر است.
نکته بسیار مهم در این مسیر ریلی، محدودیت و دشواری مسیر زمینی و انتقال کالا و محصولات کشاورزی از طریق کامیون های باری است که با توجه به شرایط آب و هوایی ترکمنستان و قزاقستان (تابستان های به شدت گرم و زمستان های بسیار سرد به ویژه در قزاقستان)، از اهمیت بسیار بالایی در افزایش حجم تجارت بین سه کشور برخوردار است. هرچند باید توجه داشت که استفاده بهینه و حداکثری از ظرفیت این خطوط ریلی در چنین شرایط آب و هوایی نیازمند تجهیز قطارها به واگن های یخچالی و مخصوص حمل محصولات کشورزی به ویژه مرکبات استان های گلستان و مازندران به قزاقستان از جمله بندر آکتائو است که از بازار بسیار مناسب و گسترده ای هم برخوردار است. ضمن آن که این مسیر ریلی که خود بخشی از مسیر راه ابریشم چین نیز محسوب می شود، با اتصال به راه آهن در دست احداث قزوین- رشت- آستارا که به راه آهن جمهوری آذربایجان و روسیه متصل خواهد شد، کمربندی ریلی در حاشیه جنوبی خزر ایجاد خواهد کرد که به عنوان مکمل مسیرهای دریایی می تواند افزایش سطح و حجم تجارت منطقه ای را در پی داشته باشد.
در مجموع، بندر آکتائو در قزاقستان به دلیل توسعه زیرساخت های تجاری و ترانزیتی به یکی از بنادر فعال و تاثیرگذار در دریای خزر تبدیل شده است که الگوی رشد و توسعه آن که زمانی یکی از مناطق محروم و محل تبعید روشنفکران و نارضیان شوروی محسوب می شد، می تواند در زمینه توسعه بنادر ایران در سه استان گلستان، مازندران و گیلان مورد توجه قرار گیرد.
استفاده حداکثری و متقابل از ظرفیت این شهر مهم بندری قزاقستان نیازمند توسعه همه جانبه و متوازن مسیرهای دریایی، ریلی و هوایی است تا علاوه بر مناسبات دو جانبه ایران و قزاقستان بتوان در جهت افزایش نقش ترانزیتی کشورمان در طرح راه ابریشم چین، اتحادیه اقتصادی اوراسیا و کریدور شمالی- جنوب (اتصال شبکه ریلی ایران- آذربایجان- روسیه) نیز گام های موثرتری را برداشت که در شرایط کنونی افزایش قشارهای تحریمی دولت ایالات متحده آمریکا از اهمیت مضاعفی نیز برای کشورمان برخوردار شده است.