امروزه تغییرات اقلیمی به یکی از بزرگترین چالشهای بشریت مبدل گردیده است، به طوریکه هر روز شاهد تغییرات زیاد آب و هوایی و پیامدهای بسیار تکان دهندۀ آن هستیم؛ که اکنون محققین، مهمترین عامل این موضوع را انسان می دانند. کشور ما ایران از دیرباز برای تأمین نیازهای زیرساختی اقتصادی و اصلی کشور، اعم از برق، گاز، آب، مخابرات و غیره متکی به انرژیهای فسیلی بوده است. از آنجاییکه امروزه با توجه به تغییرات آب و هوایی، تمام کشورها متوجهِ انرژیهای پاک که به عنوان تجدیدپذیر شناخته می شوند، گردیده است، ایران هم نمی تواند از این موضوع غافل بماند. از این رو به دنبال محرکهای فعال صنعت انرژیهای تجدیدپذیر در ایران که به صورت زیر برشمرده می شوند، باشد:

1. منافع مشترک آب و هوایی و محیط زیست: که مسلماً دستاورد فناوریهای پاک، کشور را از آلودگیهای زیست محیطی ناشی از سوختهای فسیلی، یعنی انتشار گازهای گلخانه ای مانند CO2 رها خواهد ساخت. چراکه این گازها با ورود به اتمسفر سبب گرمایش جهانی و پیامدهای سنگینی مثل مانند تغییرات آب و هوایی روی کرۀ زمین می گردند.
2. منافع مشترک اقتصادی: از تهدیدات بخش انرژی در هر دو بخش انسانی و طبیعی نیز نمی توان غافل بود. تهدیدهای انسانی معمولاً خطرات تخریب نیروگاههای کشور در نتیجۀ حملات نظامی سایر کشورها یا عملیات خرابکارانۀ عمدی را به همراه دارند؛ و تهدیدهای طبیعی نیز شامل بلایای طبیعی و اثرات جانبی تغییرات آب و هوایی هستند که به دلیل ماهیت ناملموسشان تا حد زیادی نادیده گرفته می شوند. از این رو، با توجه به پیش ‌بینی‌ های اخیر مبنی بر تشدید خشکسالیها و گرما در خاورمیانه و وابستگی ۱۵ درصدی یا بیشتر منابع ایران به نیروگاههای آبی بزرگ، لازم است تا اقدامات جدّی در آیندۀ نزدیک برای جایگزینی این منابع اندیشیده شود. همچنین انرژیهای تجدیدپذیر تأثیر مهمی بر اشتغال زایی این حوزه نیز خواهند گذاشت.
3. منافع مشترک اجتماعی: باید اذعان داشت که فناوریهای تجدیدپذیر از سوختهای فسیلی و انرژی هسته ای رقابتی تر به شمار می روند. از آنجاییکه این فناوریها تنها یک چهارم یارانۀ سوختهای فسیلی را دریافت می کنند، با حذف این یارانه های پنهان، به زودی برندۀ این رقابت جهانی خواهند بود و این خود مزیتی برای مصرف کنندگان ایرانی محسوب می شود.
4. منافع مشترک سیاسی و نهادی: ایران دیر یا زود باید به جامعۀ جهانی بپیوندد. در حال حاضر، ۱۰٫۶ درصد انرژی نهایی مصرفی جهان از طریق انرژیهای تجدیدپذیر تأمین می شود، درحالیکه این رقم در ایران بسیار کمتر از یک درصد است. لذا با حرکت کردن در این راستا و رعایت مقررات بین المللی در جهت عدم کاهش تولید کربن و گازهای گلخانه ای مجبور به پرداخت جریمه های سنگین نخواهیم شد. مزیت دیگر این است که انرژیهای تجدیدپذیر، مدیریت مصرف در کشور را منطقی تر خواهند ساخت.

سهم ایران در انرژیهای تجدیدپذیر
ایران نیز همانند سایر کشورها اقداماتی چند را در استفاده از انرژیهای تجدیدپذیر برای تولید برق به کار برده است که به شرح زیر می باشند:
نیروگاه های آبی کوچک: نیروگاههای آبی کوچک از سال ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۸ توسط ۸ شرکت ایرانی در ۸ استان و ۹ شهر مشهد، شهمیرزاد، داروان، اراک، بیجار، محلات، دلیجان، فاراب و بروجرد با ظرفیت کمتر از ۱۰ مگاوات، یعنی حداقل ۰٫۱۷، حداکثر ۱۰ مگاوات و در مجموع ۳۴٫۵۵ مگاوات تأسیس گردیده اند. این نیروگاهها ترکیبی از انرژی جریان رودخانه ای و انرژی پمپ ذخیره ای می باشند.
انرژی باد: تمامی توربین های بادی، توربین ‌های ساحلی به شمار می روند که توسط ۸ شرکت ایرانی در ۴ استان و ۵ شهر ازجمله نیشابور، خواف، آقکند، قزوین و منجیل از سال ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۵ تأسیس شده‌اند. ظرفیت تجمعی نیروی باد ۲۹۵٫۹ مگاوات است. درحال حاضر خواف از کمترین ظرفیت یعنی ۰٫۷ مگاوات و منجیل از بیشترین ظرفیت یعنی ۹۲٫۵ مگاوات برخوردارست.
انرژی خورشیدی: ایران هم از انرژی خورشیدی فتوولتائیک و هم از فناوری انرژی خورشیدی متمرکز استفاده می کند. درحال حاضر ظرفیت تجمعی انرژی خورشیدی در مجموع ۳۳۹٫۸۹۱ مگاوات است که از سال ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۹ در ۱۸ استان و ۵۰ شهر ایجاد شده است. انرژی خورشیدی فتوولتائیک توسط دستگاههای کوچک ۱۶۳ کیلوواتی تا نیروگاههای فتوولتائیک خورشیدی بزرگ با ظرفیت ۲۰ مگاوات که در اختیار ۴۷ شرکت ایرانی و ۴ شخص قرار دارند، تأمین می شود.
انرژی زیست توده: این نیروگاهها که از سال ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۵ تأسیس شده اند، زباله ها را می سوزانند و به انرژی و گرما تبدیل می کنند. ظرفیت تجمعی این نیروگاهها ۱۰٫۵۶ مگاوات است که توسط ۵ شرکت ایرانی در ۳ استان و ۵ شهر تأمین می شود. حداکثر ظرفیت این نیروگاهها ۴ مگاوات و حداقل ظرفیت آنها ۰٫۱۷ مگاوات است.
نیروگاه زمین گرمایی: دو نیروگاه در ۲ استان و ۲ شهر اهواز و یزد وجود دارند که از ظرفیت فاضلاب و پساب زیرسطحی زمین برای انتقال انرژی زمین گرمایی به سطح زمین استفاده می کنند و از سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۷ تأسیس گردیده اند. ظرفیت تجمعی این نیروگاهها ۱۳۶۰۰ مگاوات است. این کارخانه ها در اختیار دو شرکت ایرانی به نام شرکت دهخدا و شرکت کیماداران می باشند.

راهکارهای به کارگفته شده برای تشویق مصرف کنندگان
سازمان انرژیهای تجدیدپذیر و بهره وری انرژی ایران (ساتبا) به منظور حمایت از تولید انرژی و صادرات برق تولیدی، مصرف کنندگان برق را در سه گروه کم مصرف، مصرف عادی و پُرمصرف طبقه بندی نموده است. بنابراین، مصرف‌ کنندگان کم‌ مصرف از ۱۰۰ درصد تخفیف برخوردار می ‌شوند، مصرف‌ کنندگان عادی همان مبلغ تعرفۀ ورودی هزینۀ انرژی را می ‌پردازند و پُرمصرفها ۱۰ درصد جریمه می گردند. این سازمان همچنین به منظور بهبود الگوی مصرف و مدیریت مصرف انرژی پُرمصرفها، دو مکانیسم را پیشنهاد داده است: ۱) بهینه سازی مصرف انرژی و ۲) توسعۀ انرژی تجدیدپذیر. در حالت اول، مصرف کنندگان می توانند با استفاده از طرح یارانه از تسهیلات و وجوهی که برای نصب پنلهای خورشیدی در محل مصرف یعنی پشت بام یا فضایی با حداقل فضای ۴ متر مربع لازم است، بهره مند گردیده و مصرف انرژی خود را کاهش داده و آن را بهینه سازند. در حالت دوم با نصب هر سیستم خورشیدی مقیاس کوچکِ ۰٫۵ کیلوواتی به طور متوسط ۷۵ کیلووات ساعت برق تولید می شود که در تابستان بیش از این مقدار است و منجر به کاهش هزینۀ برق مصرفی رایج و کاهش آلاینده های زیست محیطی می گردد.

تعهدات ایران در قبالِ جهان
ایران از سال ۲۰۱۵ بَراساس برنامۀ مشارکتی تعیین شده در سطح ملّیِ (INDC) خود متعهد شده است که انتشار گازهای گلخانه ای خود را تا سال ۲۰۳۰ تا ۴ درصد کاهش دهد و اعلام کرده است که دَرصورت لغو تحریمها، این میزان را به ۱۲ درصد افزایش دهد. از یک سو با توجه به محدودیتها و تمام شدن منابع فسیلی و آلودگی زیست محیطی و از سوی دیگر و مهمتر از همه افزایش بی سابقۀ قیمت جهانی نفت، ایران تصمیم گرفته است که مصرف سوختهای فسیلی را به تدریج کاهش دهد. این اقدام قطعاً منافع اقتصادی و اجتماعی برای کشور به همراه دارد، یعنی علاوه بر صرفه جویی ارزی و اقتصادی به حفظ محیط زیست و ایجاد اشتغال نیز کمک می کند. بنابراین، ایران نیز همانند سایر کشورها از دو ابزار سیاسی برای پیشبرد استقرار انرژیهای تجدیدپذیر و بهره‌گیری از مزایای اقتصادی و اجتماعی بهره می گیرد:
۱) سیاستهای نظارتی: در این ابزار، ایران یا از تعهدات سهمیه‌بندی و سنجش خالص یا خرید تضمینی و مزایده‌ها برای تقویت انرژیهای تجدیدپذیر استفاده می‌کند. در ساز و کار مبتنی بر سهمیه، توسعه دهندگان و سازندگان انرژی تجدیدپذیر، پس از تعریف نظارتها، گزارشها و تأییدهای خود، حق الزحمۀ خدمات انرژی خود را مطابق با شرایط پیش نیاز دریافت می دارند. با استفاده از سنجش خالص، مشتریان در صورت تمایل به استفاده از انرژی تجدیدپذیر می توانند با معرفی به بانک از طرح یارانۀ سود تسهیلات که باید ظرف مدت ۳ سال بازپرداخت شود، بهره مند گردند. مکانیسمها و مزایده‌های خرید تضمینی برای سرمایه‌گذاری در انرژی تجدیدپذیر استفاده می‌شوند. در مکانیسم خرید تضمینی، سرمایه‌گذار انرژی تجدیدپذیر را بَراساس قیمتگذاری سوخت، هزینه‌های تبدیل انرژی و هزینه‌های زیست‌ محیطی خریداری کرده یا می‌فروشد. در مکانیسم مزایده، سرمایه گذار باید به جای استفاده از قیمتگذاری ازپیش تعیین شده و یا ثابت، قیمتگذاری خود را ارائه دهد. بنابراین، باید به عنوان یک پیشنهاددهنده پروژه های بلندمدت مناقصه شرکت نموده و با مناسبترین قیمت برنده شود.
۲) مُشوقهای مالی: این نوع ابزار سیاسی شامل اعتبارات مالیاتی، پرداختهای تولید انرژی، وامها و کمکهای بلاعوض است. بَراساس مکانیسم اعتبار مالیاتی، نیروگاهها می توانند دَرصورت بومی سازی انرژیهای تجدیدپذیر و فناوریهای پاک، از مالیات معاف گردیده و یا مالیات کمتری بپردازند. در این سیاست، نیروگاه باید حداقل ۱۰ و حداکثر ۳۰ امتیاز متناسب با سهم تولید و اشتغالزایی در ایران با بکارگیری مهندسان ایرانی و پرداخت حقوق برای تولید انرژی در بخشهای طراحی و توسعه کسب نماید. سپس می تواند با توجه به امتیاز خود، وام یا کمکهای بلاعوض دریافت نماید. سایر نیروگاهها نیز می توانند با توجه به ارائۀ هر فناوری در اجزای خود از ضریب تشویقی که بَراساس مجموع وزنی امتیازات فناوری به کار گرفته شده در این اجزا محاسبه می شود، استفاده نمایند.

چالشهای پیشِ روی ایران
به طور کلی سه چالش عمده به شرح ذیل بر سرِ راه مشوقهای مالی توسعۀ انرژیهای تجدیدپذیر وجود دارند که باید برطرف گردند:
۱) فقدان قوانین ملّی و محلّی: سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور برای اولین بار بر اساس مواد ۱۵۵ و ۱۵۶ برنامۀ چهارم توسعه، سندی را با عنوان “سند توسعه” تدوین نمود. این سند اکنون اگرچه بر اهمیت حفاظت از محیط زیست تأکید می کند، اما برای کاهش آسیبهای وارده به محیط زیست، نه تنها موضوعی را مطرح نمی کند، بلکه بر توسعۀ میادین سوخت فسیلی نیز تأکید دارد.
۲) سیاستهای توسعۀ منابع انسانی: همانطوریکه گفته شد برای توسعۀ انرژی تجدیدپذیر، سازمان متولیِ آن نیازمند افراد متخصص در زمینۀ برنامه ریزی، مدیریت و نظارت بر پروژه های انرژی تجدیدپذیر و سایر پروژه های کاربردی مرتبط می باشد. بنابراین برای دستیابی به اهداف سازمانی مرتبط با انرژی تجدیدپذیر در این سازمان، تغییر ساختار اساسی در چارت سازمانی بخش انرژی تجدیدپذیر ضروری به شمار می رود.
۳) نیاز به انتقال فناوری: انتقال فناوری به فرایند انتقال دانش و مهارت از یک گروه متخصص یا سازمانهای تخصصی به سازمانها یا گروهی اطلاق می شود که توانایی یا دانش مرتبط یا توانایی ایجاد فناوری و ابزارهای لازم آن را ندارند. با توجه به جدیدبودن فناوری انرژی تجدیدپذیر، انتقال آن از کشورهای پیشرفته به کشورهای درحال توسعه ضروری است. این انتقال فناوری ازطریق برنامه های آموزشی دانشگاهی، دوره های کوتاه مدت با همکاری بین خارجیها یا مشاوران خارجی درگیر در توسعۀ انرژی تجدیدپذیر در ایران می تواند محقق گردد.

مزایای انرژی های تجدیدپذیر برای ایران
دسترسی ایران به انرژیهای تجدیدپذیر برای توسعۀ اقتصادی بسیار مفید است. چراکه با رشد و توسعۀ انرژیهای تجدیدپذیر، واردات سوختهای فسیلی در کشور و نیاز به صادرات نفت کاهش می یابد. درحال حاضر تولید ناخالص داخلی کشور مَنفی است، چون ایران کشوری مُتکی بر صادرات نفت است. بنابراین اگر توسعۀ انرژیهای تجدیدپذیر در کشور مانند سایر کشورها تا سال ۲۰۳۰ اتفاق بیفتد، با دو برابر شدن سهم انرژیهای تجدیدپذیر در جهان، تراز تجاری ایران با رشدی مثبت مواجه خواهد گردید. بررسیها نشان می دهند که ایران با داشتن ۳۰۰ روز آفتابی و متوسط تابش آفتاب ۵٫۴ تا ۵٫۵ کیلووات ساعت بر متر مربع در روز، ظرفیت بالایی برای تولید برق با انرژیهای تجدیدپذیر دارد. همچنین در ایران ظرفیت بسیار خوبی برای انرژی بادی وجود دارد.
درحال حاضر افزایش تعداد فارغ التحصیلان غیرِماهر بر مشکلات جذب نیروی انسانی در بازار کار می افزاید. به همین دلیل کشور ما ایران می تواند با حرکت به سمت گسترش مشاغل مرتبط با انرژیهای تجدیدپذیر به سمت اشتغال زایی بیشتر حرکت نماید. محاسبات اولیه نشان می دهند که به ازای هر مگاوات برق بادی به طور میانگین حدود ۳ شغل و به ازای هر مگاوات برق خورشیدی ۱۵ شغل ایجاد می شود که با توجه به فناوریهای مورداستفاده در کشور، فرهنگ و کار می تواند تا ۳ برابر این مقدار میانگین افزایش یابد. همچنین در بین انرژیهای تجدیدپذیر باید گفت که فناوری فتوولتائیک از بیشترین ظرفیت برای اشتغال زایی برخوردارست.
بررسیها نشان می دهند که بیش از نیمی از مشاغل ایجادشده در نیروگاههای خورشیدی معمولاً مربوط به مراحل نصب و راه اندازی هستند. بنابراین اگر علاوه بر نصب، بهره برداری و توسعۀ نیروگاههای خورشیدی در ایران، ظرفیت تولید ماژولهای خورشیدی نیز افزایش یابد، علاوه بر نصب و راه اندازی، روند ساخت و ساز نیز به آمار مشاغلِ ایران اضافه می گردد.
بر طبق آمار وزارت نیرو، سهم انرژیهای تجدیدپذیر در صنعت برق ایران درحال افزایش است. مجموع توان اسمی کشور در سال ۲۰۲۰ نسبت به سال ۲۰۱۹ با رشد ۲٫۲ درصدی به ۸۵۳۱۳ مگاوات و توان عملی کشور به ۵۸۰۷۶ مگاوات رسیده است. همچنین افزایش ظرفیت نیروگاههای کشور در سال ۲۰۲۰، ۱۸۰۴ مگاوات بوده که ۵۳ مگاوات آن به واحدهای انرژیهای تجدیدپذیر مربوط می شود. نمودار ۱ سهم انرژیهای تجدیدپذیر در تولید برق در سرتاسر دنیا در سال ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ را نشان می دهد. همچنین نمودار ۲ ظرفیت نیروهای تجدیدپذیر در تولید برق دنیا را در سال ۲۰۲۰ نشان می دهد.

[۱] Renewables Academy (RENAC), https://www.renac.de/
[2] International Energy Agency (IEA), https://www.iea.org/
]3[ سریرافراز، محمد و فهیمی فر، فاطمه و سعادتی، گلناز، ۱۳۸۶، نگاهی به انرژیهای تجدید پذیر و بررسی کاربرد آن در ایران و جهان، کنفرانس سراسری بهینه سازی مصرف انرژی، مشهد،https://civilica.com/doc/157215.
]4[ وزارت نیرو، سازمان انرژیهای تجدیدپذیر و بهره وری انرژی برق (ساتبا)، https://www.satba.gov.ir.
]5[ رويه اجرايي دستورالعمل حمايت از بوميسازي فناوري نيروگاههاي تجديد پذير و پاك، ۱۳۹۷٫
]۶[ قانون برنامۀ ششم، معاونت حقوقی ریاست جمهوری؛ معاونت تدوین، تنقیح و انتشار قوانین و مقررات، ۱۳۹۶٫
]۷[ دستورالعمل حمایت از بومی سازی فناوری نیروگاههای تجدیدپذیر و پاک، ۱۳۹۷٫
]۸[ علی امامی میبدی، حسن جنگ آور، یونس نوراللهی، محمد ستاری فر، مرتضی خورسندی، بررسی و تحلیل تأثیر توسعۀ انرژیهای تجدیدپذیر بر شاخصهای کلان اقتصادی، فصلنامۀ مطالعات راهبردی سیاستگذاری عمومی، دورۀ ۷، شمارۀ ۲۴، ۱۳۹۶٫
]۹[ وزارت نیرو، https://www.moe.gov.ir/