مقدمه
امروز، فناوری اطلاعات و ارتباطات با بهره گیری از اقتصاد دیجیتالی (شکل ۱ را مشاهده نمایید) و تجارت الکترونیکی سهم بسزایی در تولید و مبادلۀ اکثر کالاها ایفا می نماید. تجارت الکترونیک بازاری به سرعت در حال رشد است که می تواند با بهره گیری از هوش مصنوعی و تجزیه و تحلیل داده ها نقش بسیار مهم و قابل توجهی را در جهت دستیابی به اهداف توسعه پایدار در جهان ایفا نماید. این تجارت فرصتها و چالشهای تازه ای را به دنبال دارند. مطالعات بین المللی نشان داده اند که رونق اقتصادی آینده به میزان زیادی به گسترش و بهره برداری از تحولات دیجیتالی بستگی دارد ]۱ و ۲[. به طور کلی تجارت الکترونیک به صورت B2B کسب و کار با کسب و کار، B2C کسب و کار با مشتری، C2B مشتری با کسب و کار، C2C مشتری و با مشتری و G2G حکومت با حکومت تعریف می گردد ]۳[.
بر اساس آمار اقتصادی جهان، میزان تجارت الکترونیک در جهان از ۱۴% در سال ۲۰۱۹ به ۱۷% در سال ۲۰۲۰ رسیده است. بازار تجارت الکترونیک، بازاری به سرعت در حال رشد است که از پتانسیل زیادی برای تنوع بخشی به حوزه و اختیارات جغرافیایی-تجاری کشورهای در حال توسعه و مشاغل مستقر در آنها و شرکتهای جدیدشان برخوردار است. این پتانسیل، نقش مهمی در تأمین و توزیع کالاها و خدمات بازارهای داخلی این کشورها ایفا می کند. این تجارت بیش از هر چیز به زیرساخت، منابع مالی و مدیریت صحیح نیاز دارد. امروزه کشورهایی که توانسته اند بر این ۳ مانع غلبه نموده و بسترهای توانمندی را برای تجارت الکترونیکی خود پدید بیاورند، در موقعیت بهتری قرار دارند. آنها توانسته اند تا از مزایای بالقوه این تجارت استفاده نموده و چالشهای داخلی و بین المللی خود را برطرف نمایند. در مقابل سایر کشورهایی که در این زمینه موفق عمل ننموده اند همچنان با چالشهای داخلی و بین المللی روبه رو هستند که این چالشها رقابت کمتری را برای آنها در عرصۀ جهانی به دنبال دارد. همچنین این خطر نیز وجود دارد که نوآوریهای دیجیتالی به جای پیشبرد حقوق صاحبان آنها به سهم نابرابریهای آنها بیفزایند ]۲[. ولی باز هم علی رغم تمام این موارد باید گفت که اکنون رشد دیجیتالی به مدد پدیدار شدن ویروس کرونا بیش از پیش در حال افزایش است.

تأثیر کرونا بر تجارت الکترونیک در جهان
ویروس کرونا تغییرات زیادی را در نحوۀ زندگی روزمره مردم پدید آورد. این ویروس سبب کاهش ارتباطات روزمره گردید و به نوعی آنها را قرنطینه کرد. از بهار سالِ ۲۰۲۰ به این طرف، نقش این ویروس در سطح جهان و در زندگیهای روزمره بیشتر دیده شد. در این زمان بود که مردم دیگر نمی توانستند به طور فیزیکی برای خریدهای خود در فروشگاه ها حاضر شوند، لذا به طور طبیعی به خرید آنلاین روی می آوردند. لذا امروز شاهدیم که از هر ۱۰ خریدار، ۷ نفر به خرید آنلاین می پردازند. از بهار سال ۲۰۲۰ به این طرف، در عین حال که ۹۰ درصد فروشگاههای آنلاین اظهار می داشتند که میزان درآمدهای آنلاین آنها کمی افزایش داشته اند، ۴۵ درصدِ آنان مدعی بودند که میزان رشد درآمدهای آنها ۱۰۰ درصد افزایش یافته اند. حدود ۳ درصد از این فروشگاهها می گفتند که درآمد تقریباً ثابتی داشته اند و ۶ درصد آنها اظهار می کردند که میزان درآمد آنها کاهش یافته است. در این میان یک درصد باقیمانده هیچ نظری نسبت به این موضوع ارائه نمی دادند ]۱[.
پس از اعلام قرنطینۀ جهانی در سال ۲۰۲۱، ۸۶ درصد فروشگاهها اعلام داشتند که اکنون درآمدِ آنها نسبت به قبل بیش از ۲۰۰ درصد افزایش یافته است. در این میان ۹ درصد اظهار می داشتند که میزان درآمد آنها مشابه قبل بوده و تنها ۴ درصد اظهار می کردند که درآمدهای آنها کاهش یافته است ]۱[. بر اساس مطالعات صورت گرفته بر روی فروشهای آنلاین و فروشگاهی قبل از همه گیری کرونا و طی همه گیری، براوردی برای میزان فروش به هر دو طریق پس از همه گیری ارائه شده که در شکل ۲ آماده است ]۴[.
بر اساس شاخص ارزش سال ۲۰۲۰ که ۱۵۲ اقتصاد را دربرمی گیرد، اختلاف قابل ملاحظه ای بین کشورهایی که آمادگی زیاد و کمی در مشارکت تجارت الکترونیکی دارند، مشاهده می شود. بر اساس این شاخص، ۸ اقتصاد از ۱۰ اقتصادی از بیشترین درآمدِ آنلاین برخوردارند در اروپای غربی و دو اقتصاد دیگر در آسیا واقعند که سنگاپور و چین می باشند (شکل ۳ را مشاهده نمایید) ]۲[.

تأثیر کرونا بر حاشیه سود تجارت الکترونیک جهان
ویروس کرونا در سطوح مختلف، مشاغل تجارت الکترونیک جهان را تحت تأثیر قرار داده است. آنها باید به بررسی خیلی از چالشهایی که مستقیماً بر حاشیه سود آنها تأثیر می گذارد از زنجیره تأمین گرفته تا رقابتهای تهاجمی تر بپردازند. در این میان ۳۸ درصد از رهبران تجارت الکترونیک در جهان اظهار می دارند که حاشیه سود آنلاین آنها نسبت به قبل افزایش یافته است، ۴۰ درصد دیگر اظهار می دارند که حاشیه سودشان تقریباً ثابت باقیمانده و تنها ۱۵ درصد هستند که ادعا می کنند که میزان حاشیه سود آنها کاهش یافته است ]۱[.
بر همین اساس اتحادیۀ اروپا به جهت مهم بودن این موضوع، معیاری را برای ارزیابی وضعیت تجارت الکترونیکی مشاغل آنلاین تدوین نموده است تا این مشاغل به طور دقیق و با بررسی نمودن چالشها بتوانند از ضرر و زیان خود جلوگیری نمایند. این معیار تدوین شده، بهترین شیوه ها و توصیه ها را جلوی پای کسب و کارهای آنلاین می گذارد تا آنها به طور ساختاریافته تر با تمام این چالشها رو به رو گردند ]۵[.

تأثیر کرونا بر گردش کار تجارت الکترونیک جهان
بر طبق اظهار نظر مشاغل تجارت الکترونیک جهان، ۴۴ درصد از آنها اظهار نموده اند که به دلیل همه گیری مجبور به تغییر کارکنان خود گردیده اند. بیش از یک سوم آنها یعنی ۳۱ درصد به استخدام افرادِ بیشتری پرداخته اند و از طرف دیگر تقریباً ۲۶ درصدِ آنها مجبور شده اند تا برخی از کارکنان خود را اخراج نمایند. متأسفانه ۱۵ درصد از این مشاغل مجبور شده اند تا حقوق کارمندان خود را کاهش دهند و تنها ۵ درصد از مشاغل وجود دارند که موفق به افزایش حقوق کارکنان خود گردیده اند. ۲۱ درصد دیگر نیز بدون تعدیلِ نیروی کاری، همچنان دارند به کار خود ادامه می دهند ]۱[.
چالشهای اصلی تأثیر کرونا بر تجارت الکترونیک جهان
از عمده ترین چالشهای اصلی تأثیر کرونا بر تجارت الکترونیک جهان می توان به اختلال در زنجیره تأمین و برآورده کردن تقاضا اشاره کرد. این چالشها به دنبال محدودیتهایی مثل مدیریت موجودی و کمبود کارکنان به وجود آمده اند. همینطور زیرساخت آنلاین نامناسب هم از دیگر دلایلی است که به وجود آمدن این چالشها را سرعت بخشیده است ]۱[.
تأثیر کرونا بر راهکارهای تجارت الکترونیک جهان
بیش از ۴۵ درصد از کسب و کارهای جهان از جمله کسب و کارهای کوچک بر این باورند که باید تمرکز خود را متوجه بخش دیجیتالیِ کار خود نمایند. آنها معتقدند که با به راه انداختن کسب و کار خود به صورت آنلاین، بیشتر متوجه افزایش تقاضای خود خواهند گردید. لذا با سرمایه گذاری بر روی نرم افزارهای جدید و تقویت نرم افزارهای قدیمی خود توانسته اند بر روی کانالهای بازاریابیشان متمرکز گردیده و تعداد آنها را افزایش دهند و لذا بر درآمد دیجیتالی خود بیفزایند ]۱ و ۲[.
۱۰ درصد از این کسب و کارها به تنظیمات خرده فروشی خود از جمله زنجیرۀ تأمین و تدارکات به صورت آنلاین روی آورده اند. آنها به این نتیجه رسیده اند که با داشتن ارتباطات آنلاین B2B و B2C با شرکای آنلاین و مشتریان خود می توانند تمهیدات بیشتری را برای آنها پدید بیاورند ]۱ و ۲ و ۶[.
در این میان ۳ درصد از کسب و کارها اظهار می دارند که به وجود این راهکارها هیچ اعتقادی ندارند و ۳ درصدِ دیگر هم معتقدند که باید برنامه های کوتاه مدتی را جهت استفاده از این راهکارها اتخاذ نمایند. ۳ درصد هم به دنبال تغییرات چشمگیر و اتخاذ راهکاری کاملاً جدید هستند ]۱[.
از این بین کسب و کارهایی که بیش از هر زمانِ دیگری به دیجیتالی شدن باور دارند، راهکارهای بهبود سیاست های کاری در خانه و رضایت و تجربه کاربران آنلاین را درپیش گرفته اند. آنها با توجه به نیازمندیهای بازار و با قیمت گذاری پویا و تجسم محصول؛ گسترش حضور تجارت الکترونیک مثلاً از طریق شبکه های اجتماعی و برنامه های کاربردی؛ بهبود زیرساخت وب با ایجاد کردن شرایطی برای جستجو در سایت و اشتراک الکترونیکی جهت دریافت کالاها و یا خدمات ارزان تر، ایجاد نمودن سبدهای الکترونیکی و کیف پول دیجیتالی برای خرید و نیز سمینارهای صوتی و تصویری جهت جلب مشتریان و شرکا؛ افزایش بودجه بازاریابی برای ایجاد بازاریابی خودکار، پیشگیری از تقلب و مدیریت سفارشات و محصولات؛ استخدام افراد بیشتر و همچنین مرخصی، تنوع زنجیره تأمین را در دستورکار برنامه های خود قرار داده اند ]۱[.

تجارت الکترونیک در ایران
بر اساس برنامه ششم توسعه ایران انتظار می رود که نرخ رشد تجارت الکترونیکی در کشور همچنان رو به افزایش باشد. شاید یکی از دلایل این انتظار، افزایش نفوذ پهنای باند تلفن همراه و همچنین افزایش پهنای باند باشد. بر طبق گزارشها بین سالهای ۲۰۱۸ تا ۲۰۱۹، ارزش واقعی معاملات انجام شده از طریق بسترهای تجارت الکترونیکی با دسترسی بیشتر ایرانیان به خرید آنلاین، ۴۲ درصد افزایش داشته است. بر طبق آمار سال ۲۰۱۶ی بانک مرکزی ایران، تهران، خراسان رضوی و اصفهان و پس از آنها فارس، آذربایجان شرقی و کرمان بیشترین آمار معاملات آنلاین را به خود اختصاص می دهند. در این میان کهکیلویه و بویراحمد، خراسان جنوبی و ایلام نیز استانهایی هستند که کمترین معملات آنلاین در آنها صورت می گیرد. از جمله بزرگترین دسته معاملات آنلاین می توان به خرید کالاهای مصرفی و پس از آن خدمات گردشگری و آموزشی اشاره کرد. پیش بینی می شود که این معاملات به دلیل محدودیت های بهداشت عمومی همه گیری ویروس کرونا خیلی افزایش یابند. از جمله بزرگترین بسترهای تجارت الکترونیکی و معروف برای خرید کالاهای مصرفی در ایران می توان به وبسایت های دیجی کالا www.digikala.com، اسنپ www.snapp.market، ایسام www.esam.ir، مُدیش www.modiseh.com و شیکسون www.shixon.com اشاره کرد ]۷ و ۸ و ۹[. شکل ۴ روند رشد تجارت الکترونیک در ایران را بر اساس فروشهای آنلاین نشان می دهد.
از آنجایی که رشد تجارت الکترونیک در ایران بسیار خرسندکننده به نظر می رسد، ولی از چالش های آن نیز نمی توان غافل ماند. لذا از مهمترین موانع و چالش های تجارت الکترونیک در ایران می توان موارد زیر را برشمرد ]۳ و ۷ و ۱۰ و ۱۱[:

1. تجارت الکترونیک در ایران از جنبه های قانونی نیازمند بهبود اساسی است.
2. محدودیتهای خطوط ارتباطی و اتصال با اینترنت کم سرعت در اکثر نقاط به دلیل ضعف زیرساختها در کشور.
3. هزینه اولیه زیاد برای راه اندازی این تجارت در شرکتهای کوچک و عدم انگیزه آنها جهت سرمایه گذاری.
4. ضعف در دانش فناوری اطلاعات.
5. عدم پشتیبانی شرکتهای تجاری فعال جهانی در زمینه تجارت الکترونیک از کشور ما و عدم وجود مراکز و شرکتهای دولتی و خصوصی که خدمات تجارت الکترونیکی را در کشور ارائه دهند.
6. ضعف ساز و کار مناسب جهت حفاظت از حقوق مصرف کنندگان.
7. ضعف امنیتی لازم جهت مبادلات و تبادل اطلاعات.
8. عدم پذیرش کارتهای اعتباری بین المللی و سایر کارتهای خرید الکترونیکی همراه به علت عدم پشتیبانی سیستمهای تجاری بین المللی از کارتهای بانکی ایران.
9. ضعف فرهنگی و سطح پایین آگاهی و توجه مردم به الکترونیک و فناوری اطلاعات در کشور.

[۱] Ecommerce Trends 2021 Survey Report, www.searchnode.com
[2] COVID-19 and e-Commerce: A Global Review, UNCTAD, ISBN: 978-92-1-113013-3
[3] E. Bonabi Mobaraki, An Elaboration on the Status of E-commerce in Iran Considering its Growth and Challenges, International Journal of Applied Business and Economic Research, vol. 15, no. 5, 2017.

[۴] UPS Smart E-commerce Report 2021, March 2021, www.ups.com
[5] EU4Digital: supporting digital economy and society in the Eastern Partnership, e-Commerce report, June 2020
[6] The State of Ecommerce 2021, Navigating the new world of omnichannel commerce and retail media, retailiq.kantar.com, Kantar Consulting LLC
[7] Digital economy, e-Commerce Development Centre of Iran, Islamic Republic of Iran.
[8] Consumer Goods Industry in Iran Newsletter, First quarter 2021, www.sanctions-helpdesk.eu
[9] Online Transactions in Iran, based on statistics provided by the Central Bank of Iran, Spring 2016.
[10] A. Sanayei and L. Rajabion, Critical Successful Factors Contributing to E-Commerce Adoption among Iranian SMEs, International Journal of Information Science and Management, vo. 7, no. 2, 2009.
[11] H. Asadihkoob and M. S. Ebrahimi, Challenges and Strategies of E-Commerce in Iran’s Agriculture, Agricultural Communications, vol. 2, no. 1, pp. 80-88., 2014.