حسین کوه زاد

پس از تجدیدنظر همه‌جانبه مرکز آمار ایران در آمارگیری اشتغال و بیکاری، از سال ۱۳۸۴، آمارگیری نیروی کار به طور فصلی با روش نمونه‌گیری چرخشی و با هدف دستیابی به شاخص‌های فصلی و سالانه نیروی کار و تغییرات آن در سطح کل کشور و استان‌ها اجرا شد. از مهم‌ترین مزیت‌های این نوع نمونه‌گیری دسترسی به آمارهای جریان نیروی کار و امکان تحلیل‌های جدید است. آمارهای جریان، همه آمارهای ورودی و خروجی نیروی کار و تغییر وضعیت نیروی کار افراد بین دو دوره را ارائه می‌‌کند. بر اساس این آمارها، احتمال‌های انتقال، تغییر اشتغال، شغل‌های ایجاد شده و شغل‌های از بین رفته قابل محاسبه است. آگاهی از تغییرات نیروی کار در سطح فردی که بیانگر پویایی بازار کار است برای سیاستگذاران و ناظران اجرای برنامه‌های اقتصادی بسیار مهم است، زیرا بعد از اجرایی شدن یک راهبرد اشتغالزایی، بررسی عملکرد آن ضروری است. بدین منظور، طی یک دوره در نظر گرفته‌شده، اندازه و ویژگی‌های جمعیتی افرادی که اشتغال خود را از دست داده‌اند، اندازه و ویژگی‌های جمعیتی افرادی که کار پیدا کرده‌اند و اندازه و ویژگی‌های جمعیتی افرادی که وضعیت نیروی کار آنها طی زمان در نظر گرفته شده، تغییر کرده است، امری بسیار مهم و قابل بررسی به شمار می‌‌آید.
تحلیل حاضر آمارهای جریان از تابستان ۱۴۰۰ به تابستان ۱۴۰۱ را بررسی خواهد کرد. در تحلیل حاضر آمارهای جریان بر حسب جنسیت، مناطق جغرافیایی، وضع فعالیت اقتصادی و بخش‌های عمده فعالیت اقتصادی، بخش و اشتغال رسمی و غیررسمی ارائه شده است.

جزئیات آمارهای جریان نیروی کار
یکی از متداول‌ترین رویکردها برای بررسی آمارهای جریان، ساخت ماتریس انتقال (جدول ۱) است. به کمک ماتریس انتقال می‌‌توان افراد را به دو قسمت تقسیم کرد. افرادی که در دو فصل تغییر وضعیت داده‌اند و افرادی که در دو فصل، وضع فعالیت یکسان داشته‌اند. افرادی که در دو فصل تغییر وضعیت داده‌اند، جابه‌جایی نیروی کار را تشکیل می‌‌دهند؛ و معیار سنجش میزان جابه‌جایی نیروی کار، درصد تعداد این افراد نسبت به کل جمعیت ۱۵ ساله و بیشتر است و معیار سنجش میزان پایداری نیروی کار، مکمل میزان جابه‌جایی یعنی یک منهای میزان جابه‌جایی است که عبارت است از درصد افرادی که در دو فصل وضع فعالیت یکسان داشته‌اند. در تحلیل صورت گرفته مقادیر (جدول ۱) با استفاده از وزن‌های فصل دوم برای نمونه‌های مشترک برآورد شده است.

کاهش جمعیت بیکار در تابستان ۱۴۰۱
در تابستان ۱۴۰۰، از جمعیت در سن کار مشترک در فصل تابستان ۱۴۰۰ و ،۱۴۰۱ معادل ۳۷,۳ درصد شاغل، ۳,۸ درصد بیکار و ۵۸,۹ درصد غیرفعال بوده‌‌اند که وضع فعالیت این افراد در تابستان ۱۴۰۱ به ترتیب ۳۷,۴ ،۳,۴ ،۵۹,۲ درصد شاغل، بیکار و غیرفعال بوده‌اند. بنابراین بیشترین کاهش در جمعیت بیکار و بیشترین افزایش در جمعیت غیرفعال مشاهده می‌‌شود. همچنین جمعیت بیکار در تابستان ۱۴۰۱ به میزان ۰,۴ درصد کاهش یافته است. در واقع این کاهش نرخ بیکاری مربوط به جابه‌جایی بیکاران در تابستان ۱۴۰۰ به وضعیت غیرفعال در تابستان ۱۴۰۱ است.

وضعیت فعال ۴۹,۴ درصد مردان
وضع فعالیت غیرفعال مرد و زن با مقدار ۹۱,۴ درصد از تابستان ۱۴۰۰ به تابستان ۱۴۰۱ دارای بیشترین میزان پایداری در وضع فعالیت است. ولی برای مردان، وضع فعالیت شاغل با میزان ۹۰,۰ درصد و برای زنان وضع فعالیت غیرفعال با میزان ۹۵,۱ درصد دارای بیشترین ماندگاری در وضع فعالیت است.
کمترین ثبات در وضع فعالیت نیز مربوط به بیکاران با مقدار ۳۴,۰ درصد است. این میزان برای مردان ۳۲,۳ درصد و برای زنان ۳۷,۳ درصد است. البته لازم به ذکر است برای مردان ۴۹,۴ درصد از بیکاران تابستان ۱۴۰۰ در تابستان ۱۴۰۱ تبدیل وضع فعالیت به شاغل داشته‌اند و ۱۸,۲ درصد به غیرفعال تبدیل وضع فعالیت داده‌اند. اما برای زنان ۱۳,۰ درصد جمعیت بیکار به شاغل و ۴۹٫۷ درصد به غیرفعال تبدیل وضع فعالیت داشته‌اند.
بیشترین درصد جابه‌جایی در وضع فعالیت با میزان ۳۷,۵ درصد، مربوط به وضع فعالیت بیکار به شاغل از تابستان ۱۴۰۰ به تابستان ۱۴۰۱ است. در مردان تغییر وضع فعالیت از بیکار به شاغل با مقدار ۴۹,۴ درصد و در زنان تغییر وضع فعالیت از بیکار به غیرفعال با مقدار ۴۹,۵ درصد بیشترین درصد تغییرات در وضع فعالیت است. بنابراین همان‌طور که انتظار می‌‌رود بیشترین تغییرات دروضع فعالیت مربوط به بیکاران است و بیکاری بی‌ثبات‌ترین وضع فعالیت است.

کمترین تغییر در اشتغال زنان
کمترین میزان انتقال در وضع فعالیت مربوط به انتقال از وضع فعالیت غیرفعال به بیکار با میزان ۱,۸ درصد است. در زنان نیز کمترین مقدار تغییر در وضع فعالیت مربوط به تغییر از وضع فعالیت غیرفعال به بیکار با میزان ۱,۲ درصد است. ولی در مردان کمترین میزان تغییر در وضع فعالیت مربوط به انتقال از وضع فعالیت شاغل به بیکار با میزان ۲,۹ درصد است.
برای جمعیت ۱۴ ساله در تابستان ۱۴۰۰ که در تابستان ۱۴۰۱ به جمعیت در سن کار اضافه شده‌اند سطری جداگانه در نظر گرفته شده است. با توجه به اینکه اکثر جمعیت در این سن را دانش‌آموزان تشکیل می‌‌دهند، همان طور که انتظار می‌رود ۹۶,۱ درصد از این جمعیت به جمعیت غیرفعال، ۳,۶ درصد به جمعیت شاغل و ۰,۳ درصد به جمعیت بیکار اضافه شده‌اند. این مقادیر به ترتیب در مردان برابر ۹۳,۶ ،۶,۰ و ۰,۴ درصد و در زنان ۹۹,۰ ،۰,۹ و ۰,۱ درصد است.

کاهش آمار وضعیت غیرفعال
در تابستان ۱۴۰۰ و برای جمعیت نقاط شهری در سن کار مشترک در فصل تابستان ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱، ۳۶,۲ درصد شاغل، ۴,۱ درصد بیکار و ۵۹,۶ درصد غیرفعال بوده‌اند.
که وضع فعالیت این افراد در تابستان ۱۴۰۱ به ترتیب برابر ۳۶,۴،۳,۷، ۵۹,۹ درصد شاغل، بیکار و غیرفعال بوده است. این مقادیر برای نقاط روستایی در تابستان ۱۴۰۰ به ترتیب برابر ۴۰,۹ ،۲,۶ ، ۵۶,۴ درصد و در تابستان ۱۴۰۱ برابر ۴۰,۴ ،۲,۶ و ۵۷,۰ درصد بوده است.
با توجه به مقادیر (جدول ۲) جمعیت غیرفعال نقاط شهری و روستایی به ترتیب با مقادیر ۹,۹۱٫ و ۸۹,۸ درصد از تابستان ۱۴۰۰به تابستان ۱۴۰۱ دارای بیشترین میزان پایداری در وضع فعالیت است. همچنین وضع فعالیت بیکار در نقاط شهری و روستایی به ترتیب با مقادیر ۳۴,۱ و ۳۳,۴ درصد، دارای کمترین مقدار ماندگاری وضع فعالیت بوده است.
بیشترین جابه‌جایی در نقاط شهری و روستایی مربوط به انتقال وضعیت از بیکار به شاغل به ترتیب با مقادیر ۳۵,۹ و ۴۵,۹ درصد بوده است. همچنین کمترین میزان تغییر وضع فعالیت در نقاط شهری و روستایی، مربوط به تغییر وضعیت از غیرفعال به بیکار به ترتیب برابر با مقادیر ۲,۰ و ۱,۲ درصد بوده است.

پیشتازی بخش خدمات
در تابستان ۱۴۰۰، از شاغلان مشترک در فصل تابستان ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱، ۱۶,۵ درصد در بخش کشاورزی، ۳۳,۹ درصد در بخش صنعت و ۴۹,۶ درصد در بخش خدمات مشغول به فعالیت بوده‌اند. این مقادیر برای بخش‌های عمده فعالیت اقتصادی در تابستان ۱۴۰۱ به ترتیب برابر ۱۶,۲،۳۲,۹ ،۵۰,۹ درصد برای شاغلان در بخش کشاورزی، صنعت و خدمات بوده است. بنابراین بیشترین جابه‌جایی شاغلان از بخش‌های کشاورزی و صنعت به بخش خدمات بوده است.
ماندگاری اشتغال در بخش خدمات با میزان ۹۱,۱ درصد دارای بالاترین مقدار است. اشتغال در بخش‌های کشاورزی و صنعت نیز به ترتیب با مقادیر ۸۴,۷ و ۸۲,۶ درصد در رتبه‌های بعدی قرار دارد. بیشترین درصد انتقال در بخش‌های عمده فعالیت اقتصادی مربوط به تغییر اشتغال در بخش صنعت به خدمات از تابستان ۱۴۰۰ به تابستان ۱۴۰۱ با میزان ۱۳,۲ درصد است. همچنین کمترین میزان انتقال مربوط به انتقال از بخش خدمات به کشاورزی با میزان ۱,۶ درصد بوده است.

آمار بیکاری و اشتغال
بر اساس گزارش مرکز آمار از نرخ بیکاری تابستان سال ۱۴۰۱، بررسی نرخ بیکاری افراد ١٥ ساله و بیشتر نشان می‌دهد که ٨,٩ درصد از جمعیت فعال (شاغل و بیکار)، بیکار بوده‌اند. بررسی روند تغییرات نرخ بیکاری حاکی از آن است که این شاخص، نسبت به فصل مشابه در سال قبل (تابستان ١٤٠٠)، ٠.٧ درصد کاهش یافته است.
در تابستان ١٤٠١، به میزان ٤١,٠ درصد جمعیت ١٥ ساله و بیش‌تر از نظر اقتصادی فعال بوده‌اند، یعنی در گروه شاغلان یا بیکاران قرار گرفته‌اند. بررسی تغییرات نرخ مشارکت اقتصادی حاکی از آن است که این نرخ نسبت به فصل مشابه در سال قبل (تابستان ١٤٠٠) ٠.١ درصد کاهش یافته است.
جمعیت شاغلین ١٥ ساله و بیشتر در این فصل ٢٣ میلیون و ٧٧٩ هزار نفر بوده که نسبت به فصل مشابه سال قبل ٣٧٤ هزار نفر افزایش داشته است. بررسی اشتغال در بخش‌های عمده اقتصادی نشان می‌دهد که در تابستان ١٤٠١، بخش خدمات با ٥٠,٤ درصد بیش‌ترین سهم اشتغال را به خود اختصاص داده است. در مراتب بعدی بخش‌های صنعت با ٣٣.٨ درصد و کشاورزی با ١٥.٨ درصد قرار دارند.
نرخ بیکاری جوانان ١٥ تا ٢٤ ساله حاکی از آن است که ٢٣,٠ درصد از فعالان این گروه سنی در تابستان ١٤٠١ بیکار بوده‌اند. بررسی تغییرات فصلی نرخ بیکاری این افراد نشان می‌دهد، این نرخ نسبت به فصل مشابه در سال قبل (تابستان ١٤٠٠) ٢.٧ درصد کاهش یافته است.
بررسی نرخ بیکاری گروه سنی ١٨ تا ٣٥ ساله نیز نشان می‌دهد که در تابستان ١٤٠١ معادل ١٦,٢ درصد از جمعیت فعال این گروه سنی بیکار بوده‌اند. این در حالی است که تغییرات فصلی نرخ بیکاری این افراد نشان می‌دهد این نرخ نسبت به تابستان ١٤٠٠، به میزان ١.٤ درصد کاهش یافته است.
بررسی سهم جمعیت ١٥ ساله و بیشتر دارای اشتغال ناقص نشان می‌دهد که در تابستان ١٤٠١معادل ٩,٢ درصد جمعیت شاغل، به دلایل اقتصادی (فصل غیرکاری، رکود کاری، پیدا نکردن کار با ساعت بیش‌تر و…) کم‌تر از ٤٤ ساعت در هفته کار کرده و آماده برای انجام کار اضافی بوده‌اند. این در حالی است که ٣٩.٦ درصد از شاغلین ١٥ ساله و بیش‌تر، ٤٩ ساعت و بیشتر در هفته کار کرده‌اند.

جمع بندی
با توجه به وضعیت متغیرهای بازار کار در فصل تابستان ۱۴۰۱ در مقایسه با فصل مشابه سال قبل نکات زیر قابل توجه است:

• نرخ مشارکت اقتصادی کل کشور از ۴۱٫۱ درصد در تابستان گذشته به ۴۱ درصد در تابستان ۱۴۰۱ رسیده است. بررسی روند تغییرات نرخ بیکاری کل کشور نشان می دهد که این شاخص، نسبت به تابستان ۱۴۰۰ به میزان ۰٫۷ درصد کاهش یافته است. کاهش نرخ بیکاری هم می تواند به دلیل افزایش اشتغال و هم به دلیل کاهش نرخ مشارکت باشد. بر اساس آمار و اطلاعات در تابستان سال جاری نسبت به تابستان سال قبل، با وجود افزایش ۷۲۶ هزارنفری جمعیت ۱۵ ساله و بیشتر، فقط ۲۱۱ هزارنفر به جمعیت فعال پیوسته اند و در مقابل ۵۱۵ هزارنفر به جمعیت غیرفعال )عدم تمایل به جستجوی کار به دلایلی مانند دلسردی از یافتن شغل مناسب یا ادامه تحصیل و سایر موارد( افزوده شده است. از طرفی آمار جمعیت فعال کشور نیز گویای افزایش ۳۷۳ هزار نفری تعداد شاغلان همراه با کاهش ۱۶۲ هزار نفری تعداد بیکاران نسبت به فصل مشابه سال قبل است. با توجه به اینکه در تابستان ۱۴۰۱ کاهش نرخ بیکاری همزمان با کاهش نرخ مشارکت اقتصادی رخ داده، نمی توان لزوما حکم به بهبود وضعیت بازار کار و اشتغال در اقتصاد ایران داد.
• مطابق با آمارهای موجود، به موازات افزایش نرخ مشارکت زنان در تابستان ۱۴۰۱ نسبت به تابستان سال ۱۴۰۰ ، در همین بازه زمانی نرخ بیکاری زنان نیز کاهش یافته است، این امر نشان دهنده بهبود نسبی وضعیت اشتغال زنان در اقتصاد ایران است. اما توجه به این نکته نیز حائز اهمیت است که همواره طی سال ها به طور تقریبی نرخ بیکاری زنان ۲ برابر مردان بوده و مشارکت آنان در فعالیتهای اقتصادی به اندازه ظرفیت و پتانسیلشان نبوده است. شرایط کنونی جامعه ایران م یطلبد که مردان و زنان به صورت توام و فعال در بازار کار حضور پررنگی داشته باشند، زیرا در ابعاد کوچک نه تنها خانواده به دلیل پایین بودن دستمزد قادر به اداره خانواده با یک دستمزد نیست، بلکه در ابعاد بزرگ تر جامع های که زنان را در فعالیت های اقتصادی نادیده بگیرد نمی تواند گام های توسعه اقتصادی و اجتماعی را به صورت متوازن و به هنگام بردارد.
• در تابستان ۱۴۰۱ ، بخش عمده بیکاران با سهم حدود ۷۰ درصدی، در گروه سنی ۱۸ تا ۳۵ ساله قرار داشته است. نرخ بیکاری این گروه سنی حاکی از آن است که ۱۶٫۲ درصد از جمعیت فعال ۳۵ – ۱۸ ساله بیکار بودهاند که با وجود کاهش ۱٫۴ واحددرصدی در فصل دوم ۱۴۰۱ نسبت به فصل مشابه سال قبل، در مقایسه با نرخ بیکاری ۸٫۹ درصدی کل، دورقمی و حدود ۷٫۳ واحددرصد نیز بیشتر است. این شاخص در بین زنان نسبت به مردان و در نقاط شهری نسبت به روستایی نیز در فصل مورد بررسی بیشتر بوده است. علل بالا بودن نرخ بیکاری جوانان در جامعه امروز به عوامل مختلفی بستگی دارد که نوسانات اقتصادی، عدم توزیع مناسب درآمد و امکانات، عدم جذب بهینه نیروی کار در مراکز تولیدی و صنعتی، عدم تناسب بین آهنگ رشد جمعیت و فرصتهای شغلی، ضعف قوانین و مقررات، اتخاذ برخی سیاستهای غلط و فقدان آموزش های متناسب با نیاز بازار کار از شاخص ترین عوامل به شمار م یرود. درعین حال شناسایی و پایش دقیق وضعیت، و پتانسیل عرضه و تقاضای بازار کار م یتواند به عنوان یکی از اقدامات اساسی از سوی دولت دنبال شود چرا که موفقیت در ایجاد شغل زمانی حاصل می شود که نیازهای بازار مصرف و کسب و کار به شکل مطلوبی شناسایی و مدیریت شود.
• بر اساس آمار و اطلاعات موجود، در تابستان ۱۴۰۱ ، میزان سهم اشتغال در بخش های صنعت و خدمات نسبت به مدت مشابه در سال ۱۴۰۰ با افزایش روبرو بوده و اما سهم اشتغال در بخش کشاورزی در مقایسه فصلی تابستان سال جاری نسبت به تابستان سال گذشته روند کاهشی داشته است. میتوان کاهش آمار اشتغال بخش کشاورزی را به دلایلی مانند کاهش بهره وری، افزایش خشکسالی و تغییرات اقلیمی، محدودیت دسترسی و یا استفاده غیربهینه از منابع آبی و سایر نهاده های موردنیاز تولیدات این بخش و افزایش مهاجرت به شهرها نسبت داد.
• با توجه به تاثیرات مربوط به گذار جمعیتی در ایران، برخی از تغییرات شاخص های مهم بازار کار نیز در همین ارتباط است. لذا نیاز است در سیاستگذاری ها به ساختار سنی جمعیت، ترکیب و تغییرات آن بیش از پیش توجه شود. توجه به فرصتی که با باز شدن پنجره جمعیتی و تغییرات آن در اختیار کشور گذاشته، بسیار حائز اهمیت است. در ایجاد اشتغال توجه به پنجره جنسیتی که به واسطه ورود جوانان و زنان به خصوص زنان تحصیلکرده در سنین کار و فعالیت ایجاد شده است، می تواند در جهت توسعه اقتصادی کشور مفید باشد.

منابع:مرکز آمار ایران، اتاق بازرگانی تهران، روزنامه ایران