تاکنون بیش از ۱۴۰۰ منطقه معدنی در افغانستان شناسایی شده که با استخراج این معادن، این کشور به یکی از قوی‌ترین کشورهای صادرکننده مواد معدنی در جهان تبدیل خواهد شد. بنا به گفته کارشناسان، ارزش ذخایر معدنی افغانستان حتی از بولیوی هم بیشتر است، کشوری که در حال حاضر به عنوان بزرگ‌ترین کشور صادرکننده لیتیوم در جهان شناخته می‌شود. حتی گفته شده که معادن لیتیوم افغانستان آن قدر گسترده است که می‌توان آن را با ذخایر نفتی پادشاهی عربستان سعودی مقایسه کرد.
کشور افغانستان دارای ذخایر معدنی متنوع و گسترده‌ای از جمله فلزی و غیرفلزی به ارزش کل حدود سه هزار میلیارد دلار است که شامل سنگ‌آهن، سنگ مس، نیوبیوم، کبالت، طلا، مولیبدن، خاک‌های نادر، آزبست، نقره، پتاس، آلومینیوم، کائولن، گرانیت، لاجورد، فلوریت، فسفات، سرب و روی، جیوه، استرانسیوم، گوگرد، تالک، منیزیم و لیتیوم می‌شود. با اینکه مطالعات زیادی از سوی اتحاد جماهیر شوروی و ایالات‌متحده آمریکا در خصوص معادن این کشور صورت گرفته اما به دلیل شرایط جنگ، معادن این کشور دست نخورده باقی مانده است.با فرار اشرف غنی رییس‌جمهور این کشور معادن افغانستان در تصاحب گروهک شبه‌نظامی طالبان قرار گرفته است. هرچند پیش از این هم، بخشی از معادن غنی این کشور به تصاحب طالبان درآمده بود اما حالا کنترلش کاملا دست این گروهک است و این موضوع موجب نگرانی‌هایی شده است. با توجه به نقش پررنگ چین، پاکستان و هند در این کشور سوال این است که ایران چه سیاست معدنی را باید در پیش بگیرد؟

افغانستان با معادنی بکر
در این رابطه کیوان جعفری‌طهرانی تحلیلگر ارشد بین‌المللی و کارشناس خبره به ویژه در حوزه کشورهای افغانستان، چین و عربستان‌سعودی به «جهان‌صنعت» گفت: اگر ذخایر لیتیوم افغانستان را هم حساب کنیم، ارزش معادن و ذخایر این کشور به سه هزار میلیارد دلار یا سه تریلیون دلار می‌رسد. بدون لیتیوم نیز ارزش آن هزار میلیارد دلار یا یک تریلیون دلار خواهد بود. این مهم نشان می‌دهد که ذخایر بسیار بزرگ و گسترده‌ای در افغانستان نهفته است که بین یک تا سه تریلیون دلار ارزش دارد.
این تحلیلگر ارشد بین‌المللی با اشاره به حملاتی که به این کشور در طول ۴۳ سال اخیر صورت‌گرفته، گفت: اواخر ۱۹۷۸ بود که اتحاد جماهیر شوروی سابق افغانستان را اشغال کرد. متاسفانه در تجاوز نظامی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۷۹ به افغانستان، حدود ۸/۱ میلیون نفر کشته، ۵/۱ میلیون نفر معلول و ۵/۷ میلیون نفر نیز از این کشور مهاجرت کردند که بیشتر آنها به ایران آمدند. در جنگ ایالات متحده آمریکا که در سال ۲۰۰۱ آغاز شد نیز بیش از ۱۰۰ هزار نفر کشته و به همین تعداد نیز معلول شدند. در کنار دو جنگ فوق باید به اقدامات تروریستی طالبان و گروه‌های تندرو از جمله داعش نیز اشاره کرد که باعث شد که این کشور معدن‌خیز همچنان بکر و دست نخورده باقی بماند.

ارزش ذخایر معدن افغانستان بیشتر از بولیوی
جعفری‌طهرانی در ادامه با اشاره به مطالعاتی که آمریکا در زمان حضور خود در افغانستان انجام داده بود، گفت: در زمانی که آمریکا در افغانستان حضور داشت، مطالعات وسیعی انجام داد. البته قبل از آن سازمان زمین‌شناسی شوروی در این کشور مطالعاتی کرده بود. اما وقتی طالبان و داعش وارد این کشور شدند تمام نقشه‌ها و اطلاعات زمین‌شناسی در دیواره منازل و زیرزمین‌ها چال شد تا بتوانند آنها را حفظ کنند. از ۲۰۱۰ به بعد آمریکا جایزه گذاشته بود تا اطلاعات معادن افغانستان جمع‌آوری شود. در نهایت هم دیوارها شکافته و نقشه‌ها پیدا شدند. در نتیجه هم‌افزایی در اطلاعات آمریکا پیدا شد و اطلاعات تکمیلی را تنظیم کردند. سال ۲۰۱۴ در اوج حضور داعش یکی از سناتورهای آمریکا اعلام کرد که ارزش ذخیره لیتیوم افغانستان حتی از بولیوی هم بیشتر است. در ادامه آمریکا این اطلاعات را کوچک‌نمایی کرد چراکه باعث هجوم قدرت‌های اقتصادی برای تصاحب معادن این کشور می‌شد. این کشور در نهایت به دلیل درگیری‌های نظامی نتوانست به درستی از معادن افغانستان بهره‌برداری کند.
وابستگی چین به ذخایر معدنی افغانستان
این تحلیلگر ارشد بین‌المللی با اشاره به وضعیت نابسامان این کشور از نظر اقتصادی گفت: بسیاری از ذخایر بکر در این کشور مانده و بهره‌برداری نشده است. بنابراین امروز بیشتر کشورهای جهان از جمله چین، روسیه و تا حدی هند علاقه‌مند هستند که در افغانستان حضور پیدا کنند. البته بین همه اینها جایگاه چین بالاتر است. چین در توافقنامه با پاکستان در خصوص طرح مبتکرانه کمربند و جاده BRI که باعث توسعه پاکستان و بنادر گوادر شده است، نقش پررنگی داشته است. به این ترتیب چین چند سالی است که در پاکستان حضور پیدا کرده است.
جعفری‌طهرانی با اشاره به اینکه چین به شدت به ذخایر غنی سنگ‌آهن، مس، خاک‌های نادر و لیتیوم افغانستان نیاز دارد، ادامه داد: جایگاه چین برای حضور در معادن افغانستان بسیار پررنگ‌تر است، مخصوصا این کشور سابقه حضور در معادن افغانستان را دارد. اولین شرکت خارجی که در سال ۲۰۰۷ نسبت به بهره‌برداری از معدن مس عینک در ایالت لوگر اقدام کرد، چینی بود. چینی‌ها تا سال ۲۰۱۴ تا زمانی که داعش به این معدن حمله کرد در افغانستان حضور داشتند.او با اشاره به اینکه امروز چین بیشترین شانس جهت بهره‌برداری از معادن افغانستان را خواهد داشت، ادامه داد: طالبان در توافقی با چین و پاکستان مقدار زیادی از بهره‌برداری معادن را به چینی‌ها واگذار خواهد کرد.

نقش ایران در افغانستان
این تحلیلگر ارشد بین‌المللی با اشاره به نقش ایران نیز تاکید کرد: امیدوارم ایران نیز در این مثلث حضور یافته و بتواند با دانش خوب اکتشاف و استخراجی که دارد از معادن سنگ‌آهن و مس این کشور بهره‌برداری کند. از آنجا که ایران در آینده با کمبود سنگ‌آهن مواجه می‌شود باید بتواند در این کشور ورود کند و از معادن سنگ‌آهن آن بهره‌برداری کند. امروز با توجه به اینکه طالبان از سیاست پاکستان تبعیت می‌کند، ایران باید هر چه زودتر به مثلث پاکستان، چین و افغانستان متصل شود.او تصریح کرد: البته طالبان باید در این روند اشتیاق نشان دهد که فعلا چنین اشتیاقی اعلام نشده است. با وجود برنامه‌ریزی چین، ترکیه و پاکستان برای معادن افغانستان، بعید می‌دانم که به زودی سهمیه‌ای برای ایران جهت حضور در معادن افغانستان اختصاص پیدا کند.جعفری‌طهرانی با بیان اینکه چین دیگر به ایران نیازی ندارد، ادامه داد: چین از طریق پاکستان می‌تواند افغانستان را به بندر گوادر وصل کند و عملا از شهر کاشگر در استان سن‌کیانگ چین که با افغانستان همسایه است، نقطه غربی چین را از طریق افغانستان و پاکستان به دریای عمان و اقیانوس متصل کرده و مشکل ترانزیت کالا را از طریق دریای آزاد به غرب چین به ویژه برای بحث واردات نفت از طریق سه هزار کیلومتر خط لوله احداث شده، برطرف کند. در رابطه با معادن نیز باید گفت که با حضور پررنگ چین در افغانستان و دیگر رقبا به این زودی برنامه‌ای وجود ندارد که سهمی را به ایران اختصاص بدهند.
او با اشاره به کم‌کاری دولت‌های قبلی در ایران نیز گفت: هرچند آمریکا در افغانستان حضور داشت و به ایران اجازه ورود نمی‌داد اما کم‌کاری‌هایی هم از طرف ما صورت گرفت. در حال حاضر هم با حضور چین و با توجه به اینکه هیچ تفاهم‌نامه‌ای هم با چین امضا نکردیم و قرارداد ۲۵ ساله هم تنها در حد حرف ماند و فقط وقت‌کشی کردیم، ایران جایگاهی در افغانستان ندارد، مگر اینکه تغییر سیاستی توسط دولت ایجاد شده و باعث شود که ارتباط با افغانستان و البته با چین نیز بهتر شود. در حال حاضر چین هیچ انگیزه‌ای برای همکاری‌های بزرگ اقتصادی با ایران در چارچوب طرح مبتکرانه کمربند و جاده BRI ندارد، چون دیگر نیازی به ایران ندارد. از نقش عربستان نیز در افغانستان نباید غافل شد. از آنجا که این کشور نقش فعالی در سیاستگذاری سیاسی و اقتصادی پاکستان دارد، در نتیجه در افغانستان هم نفوذ دارد. او تصریح کرد: با توجه به اینکه سیاستگذاری فعلی طالبان از پاکستان نشات می‌گیرد می‌توان گفت که نقش عربستان هم پررنگ است. در این بین ایجاد روابط سیاسی و اقتصادی ایران با عربستان حتی می‌تواند برای توسعه روابط سیاسی و اقتصادی با افغانستان موثر باشد.
فرصت‌های مغتنم حوزه معدن افغانستان
در این رابطه رضا دستجردی عضو هیات‌مدیره شرکت تهیه و تولید مواد معدنی ایران نیز اظهار کرد: بی‌تردید یکی از دغدغه‌های هر کشور خصوصا در بعد امنیت ملی تغییر و دگرگونی نظامات سیاسی در مرزهای پیرامونی آن است. کشور ما ایران در حوزه‌های ژئوپلیتیک پیرامونی خویش شامل حوزه آسیای مرکزی، حوزه قفقاز، حوزه غرب، حوزه خلیج‌فارس و حوزه فلات مرکزی (افغانستان و پاکستان) با فرصت‌ها و تهدیدات قابل‌توجهی روبه‌رو است.
دستجردی با اشاره به حوزه معدن ادامه داد: سهم معدن از اشتغال مستقیم جهانی ۳۰ میلیون نفر است. این بخش از حوزه‌هایی است که باعث اشتغال پایدار متوازن و افراد بومی ‌‌می‌شود. متوسط ضریب اشتغال غیرمستقیم بخش معدن در جهان، هفت نفر است و از میان حوزه‌های کشاورزی، آموزش، گردشگری و بانکداری بیشترین اشتغال غیرمستقیم را ایجاد می‌کند. سهم معدن از اشتغال مستقیم و غیرمستقیم جهانی حدود ۲/۵ درصد است.عضو هیات‌مدیره شرکت تهیه و تولید مواد معدنی ایران تصریح کرد: در این راستا کشورهای زیادی از جمله چین، آمریکا و روسیه برای بهره‌مندی بیشتر از این خوان گسترده تلاش‌های فراوانی کرده‌اند، اما جمهوری اسلامی ‌ایران به دلایل متعدد از جمله همسایگی، قرابت‌های بالای فرهنگی و زبانی، نزدیکی به دریا و تجارب ارزنده تخصصی در بخش معدن و صنایع معدنی، در این زمینه نیز دست بالا را نسبت به سایر رقبا دارد.
او یادآور شد: تجربه‌های ارزشمند کشور در حوزه معدن، سرمایه عظیمی‌ برای دو کشور دوست و مسلمان و همسایه به شمار می‌رود. شرکت تهیه و تولید مواد معدنی ایران و در راس آن سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی در کنار سایر نهادها و سازمان‌ها و بخش‌های فعال دولتی و خصوصی این بخش می‌توانند با ارائه تجارب ارزشمند خویش برای دستیابی مردم افغانستان به این ثروت عظیم و ایجاد اشتغال قابل‌توجه به یکی از وظایف بزرگ تاریخی، اخلاقی و شرعی خویش عمل کرده و در کنار تحکیم روابط دیرینه، نسبت به تامین و ارتقای امنیت مرزهای شرقی نیز جامه عمل بپوشانند.

مالک بزرگ‌ترین معدن سنگ‌آهن بکر آسیا
معدن حاجی گک در ولایت بامیان در مرکز این کشور با ذخیره دو میلیارد تن، معدن مس در ولایت لوگر در جنوب افغانستان و معادن زغال‌سنگ در مناطق مرکزی و شمالی افغانستان، معادن طلا در شمال، غرب و جنوب، لیتیوم و بریلیم در ولایت غزنی در جنوب افغانستان، اورانیوم در ولایت هلمند، سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی در ولایت‌های شمال و غرب این کشور و پنج حوزه نفت و گاز در سراسر این کشور شناسایی شده است.در این میان سنگ‌آهن به تنهایی ۴۶ درصد از ارزش کل ذخایر مواد معدنی افغانستان را شامل می‌شود. معدن حاجی گک نه تنها بزرگ‌ترین معدن سنگ‌آهن افغانستان بلکه بزرگ‌ترین معدن سنگ‌آهن بکر آسیا و همین‌طور دومین ذخیره بزرگ سنگ‌آهن و مواد معدنی دنیاست. این معدن با ذخیره قطعی ۸/۱ میلیارد تن با عیار ۶۲ درصد در ارتفاع ۳۸۰۰ متری و به عبارتی تقریبا در نصف ارتفاع قله اورست قرار گرفته است. این معدن در مرکز افغانستان در استان بامیان در ۲۰۰ کیلومتری غرب کابل به طرف ایران قرار دارد. این ذخیره سنگ‌آهن در ۱۶ ناحیه مختلف امتداد یافته و شامل پنج کیلومتر طول، ۳۸۰ متر عرض و ۵۵۰ متر عمق است.معدن حاجی گک مقادیر متنابهی ماده معدنی تیوبیوم دارد که در ساخت فولاد فوق‌هادی از آن استفاده می‌شود. نزدیکی معادن زغال‌سنگ کک شو و سنگ‌آهن در شاباشاک و در منطقه دارالسوف به معدن حاجی گک، توجیه اقتصادی تاسیس کارخانجات فولاد جهت کمک به توسعه اقتصادی آینده افغانستان را دوچندان می‌کند.

بهره‌برداری توسط کنسرسیوم هندی
بر اساس قرارداد همکاری که بین دولت افغانستان و کنسرسیوم هندی به رهبری شرکت SAIL که در سال ۲۰۱۲ امضا شد، هفت عضو این کنسرسیوم که تحت نام AFISCO (کنسرسیوم آهن و فولاد افغانستان) شناخته می‌شوند، عملیات استخراج و بهره‌برداری از سه معدن از چهار معدن سنگ‌آهن حاجی گک را طی مناقصه‌ای به عهده گرفتند. البته در مناقصه انجام شده در ماه نوامبر ۲۰۱۱ جهت استخراج و بهره‌برداری از معادن سنگ‌آهن حاجی گک، شرکت‌های سنگ‌آهن گل‌گهر و بهین صنعت دیبا نیز از ایران حضور داشتند.دیگر پروژه‌ای که توسط سرمایه‌گذاران خارجی در افغانستان اجرا شده، پروژه مس عینک با ذخیره ۳/۱۱ میلیون تن است که با سرمایه‌گذاری چهار میلیارد دلار توسط شرکت دولتی چینی به نام
Metallurgical Corporation of China از سال ۲۰۰۷ اجرا شد، معدن مس عینک در ۴۰ کیلومتری جنوب شرق کابل قرار گرفته و بزرگ‌ترین ذخیره مس افغانستان است. همچنین معدن شماره ۴ سنگ‌آهن حاجی گک با سرمایه‌گذاری ۸/۳ میلیارد دلار به شرکت کانادایی KILO GOLD MINES واگذار شد. هندوستان از مدت‌ها قبل پروژه‌های متعددی در افغانستان به دست گرفته است. از جمله نیروگاه برق آبی، خطوط انتقال نیرو، جاده‌سازی، صنایع، مخابرات، اینترنت، رادیو و تلویزیون و ساختمان‌سازی.

معادن غنی در دست طالبان
در رابطه با معادن افغانستان و حضور طالبان سجاد غرقی عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران گفت: طالبان بر منابع غنی معدنی افغانستان چیره شده و اگرچه تا پیش از این نیز بخشی از آن را در تصاحب خود قرار داده و با آن گذران می‌کرد، اما اکنون اختیار کامل این معادن در دست او است.
وی افزود: افغانستان دارای معادن غنی است که طیف گسترده‌ای از عناصر معدنی را در برمی‌گیرد، اما آنچه بیش از همه در معادن افغانستان زبان‌زد بوده و سرآمد است، ذخایر غنی مس، لیتیوم و تالک است، ضمن اینکه معادن غنی سنگ‌آهن و گچ نیز در حد قابل‌توجهی در اختیار این کشور قرار دارد.غرقی با بیان اینکه افغانستان معادن غنی تالک را در اختیار دارد که مصارف مختلفی داشته و مهم‌ترین آن پودرهای بهداشتی است، گفت: هم اکنون تالک از طریق پاکستان ترانزیت می‌شود. وی به ذخایر معدنی غنی سنگ‌های ساختمانی اشاره و اظهار کرد: بر اساس گزارشات بین‌المللی ارزش ذخایر کشف شده افغانستان سه تریلیون دلار است، ضمن اینکه لیتیوم نیز جزو ذخایر خوب افغانستان به شمار می‌رود که نمونه آن، در آمریکای جنوبی و بولیوی موجود است.عضو هیات‌مدیره انجمن سنگ‌آهن ایران خاطرنشان کرد: افغانستان ذخایر غنی مس را هم در جنوب کابل دارد، ضمن اینکه باید به این ذخایر سنگ‌های یاقوت سبز و یاقوت قرمز را هم اضافه کرد.وی افزود: هم اکنون بخشی از این معادن، در حال استخراج هستند؛ اما بخش عمده‌ای از این ذخایر از مبادی رسمی صادر نمی‌شوند؛ اما بر اساس تخمین‌های بین‌المللی، دستکم سالانه معادل ۲۰ تا ۲۵ میلیون دلار از معادن این کشور مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد که البته به شیوه اصولی نیست و باید دید که طالبان در این حوزه چه موضعی را اتخاذ می‌کنند.
غرقی گفت: مجموعه‌های مختلف معدنی افغانستان از سوی شعب مختلف طالبان، داعش و القاعده در حال استخراج است.

دعوت طالبان از کره‌جنوبی برای استخراج معادن
خبر جالب توجه اینکه چندی پیش طالبان اعلام کرد که افغانستان و کره‌جنوبی می‌توانند به صورت مشترک از حوزه‌های معدنی بکر این کشور بهره ببرند. این اظهارات از سوی طالبان در حالی مطرح شده که این گروه شبه‌نظامی به دنبال تقویت روابط اقتصادی خود با کره‌جنوبی است که در حوزه صنعت الکترونیکی اعتباری دارد.
عبدالقهار بلخی سخنگوی انگلیسی‌زبان طالبان و عضو کمیسیون فرهنگی این گروه شبه‌نظامی در گفت‌وگویی با یونهاپ کره‌جنوبی گفت: افغانستان منابع معدنی بکری دارد. کره‌جنوبی به عنوان سازنده پیشرو جهانی در حوزه الکترونیک می‌تواند با ما در صنعت معدن همکاری کند. ما می‌توانیم به عنوان کریدور اقتصادی، کره‌جنوبی و کشورهای آسیای میانه را به یکدیگر متصل کنیم.
در همین حال، وزیر خارجه کره‌جنوبی نیز گفت: در ۲۰ سال گذشته، کره‌جنوبی پروژه‌های مختلف بشردوستانه‌ای را از جمله ساخت یک بیمارستان در افغانستان انجام داده است. تعدادی از افغان‌ها در این پروژه‌ها حضور داشته‌اند. دولت سئول در حال بررسی راه‌های مختلف برای تامین امنیت افغان‌هایی است که به کره‌جنوبی کمک کرده‌اند.
با توجه به اینکه افغانستان معادن غنی‌ای دارد و ارزش معادن و ذخایر این کشور به سه هزار میلیارد دلار یا سه تریلیون دلار می‌رسد، امروز ثروت زیادی در دستان گروهک طالبان قرار گرفته است. باید دید که قدرت‌های بزرگ و کشورهای منطقه چه سیاستی را در این کشور پیاده خواهند کرد. در حال حاضر با حضور پررنگ چین در افغانستان می‌توان گفت که ایران جایگاهی در افغانستان ندارد، مگر اینکه تغییر سیاستی توسط دولت ایجاد شده و باعث شود که ارتباط با افغانستان و البته با چین بهتر شود.
/جهان‌صنعت

دکتر سیدجلال ابراهیمی /مدیر کمیته معدن اتاق ایران و ترکیه